I- GİRİŞ
Çalışma hayatında sıkça duygumuz hatta karşılaştığımız bağımlı ve bağımsız kendi adına yabancı uyruklu çalışanlar yadsınamaz bir gerçektir. 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 3 maddesinde sigortalıyı tanımlarken kısa ve/veya uzun vadeli sigortalı kolları bakımından adına prim ödenmesi gereken kişi, Kanun’un 4/a maddesinde (eski SSK) sigortalısını tanımlarken ise hizmet akdiyle bir veya birden fazla işveren tarafından çalıştırılan kişi olduğunu ifade etmiştir. Tanımdan yola çıkarak sigortalı olacak kişin ülkemiz insanı veya 4817 sayılı Kanunla Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’ndan çalışma izin belgesi almış yabancı uyruklu bir kişinin de olabileceği anlaşılmaktadır.
Bu makalemizde çalışma izni almış fakat işbaşı yapmamış veya izin belgesi iptal edilmiş işçisi olan işverenlerimizin yapması gereken işlemleri ve Sosyal Güvenlik Kurumunun uygulamalarını anlatmaya çalışacağız.
II- YABANCI UYRUKLU SİGORTALILAR VE SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİ İÇERİSİNDEKİ YERLERİ
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanun’un 4. maddesi ikinci fıkrası (c) bendi gereği mütekabiliyet esasına dayalı uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi yapmış ülke uyruğunda olanlar hariç yabancı uyruklu kişilerden ülkemizde hizmet akdi ile çalışanlar 4/a sigortalı sayılmıştır(1).
Aynı Kanun’un 6. maddesi (e) bendi de ise, yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruş tarafından ve o kuruluş adına, hesabına Türkiye’ye 3 ayı geçmemek üzere bir iş için gönderilen ve yabancı ülke mevzuatına tabi olanlar sigortalı sayılmayacaklardır.
Sosyal Güvenlik mevzuatında Yabancı uyruklu sigortalılar; çalışma izni alarak ülkemizde çalışan sigortalılar ve Sosyal Güvenlik Sözleşmesi imzalanmış ülkenin ülkemize geçici görevle göndermiş olduğu sigortalılar şeklinde iki bölümde değerlendirilmiştir. Bunun yanında ayrıca elçilik, konsolosluk, misyon ve benzeri yerlerde çalışanlar da bulunmaktadır. Bu gibi yerlerde çalışanların diplomatik masuniyetleri olması sebebiyle çalıştıkları yerden kurumumuza bildirim yapılmadığı sürece sigortalı sayılmazlar. Bu kişiler gönderildikleri ülkelerden sigortalı olduklarını belgeleyemedikleri sürece işverenleri tarafından bildirim yapılması halinde sigortalı sayılırlar.
Ülkemizle aralarından sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkede kurulu herhangi bir kuruş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye’ye bir iş için gönderilen ve o ülkede sigortalı olduğunu belgeleyen kişilerin sigortalı sayılmayacakları süreler 02.03.2011 tarih 27862 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan ve değiştirilen SSİY 10 maddesinin (d) bendinde belirtilmiştir. Bu bentte 02.03.2011 tarihinden itibaren 3 aylık süreyle gönderilenler sigortalı sayılmamıştır. Bu sürenin bitim tarihinden itibaren sigortalı sayılacaklardır(2).
Ülkemizin diğer ülkelerle imzaladığı ikili yada çok taraflı sözleşmelerde, iki ülke vatandaşlarının karşılıklı olarak diğer ülkede geçici görevli yada geçici olmaksızın çalışmaları halinde hangi ülkenin sosyal güvenlik mevzuatına tabi olacaklarına ilişkin hükümler bulunmaktadır. İkili sözleşme kapsamında ülkemize geçici görevle gelen ve kendi ülkesinde sigortalı olduğunu belgeleyenler ve kendi çalışmalarından dolayı aylık alarak ülkemize çalışmaya gelenlerde sözleşmelerdeki süre kadar veya bu sürelere ilave edilecek süre kadar geldikleri ülkelerin sosyal güvenlik mevzuatına tabi olurlar, sürenin uzamasında ayrıca tekrardan işe giriş işlemi gerekmemektedir. Sözleşmelerinde belirtilen süreden sonra bu kişilerde bitim tarihinden itibaren sigortalı olmak zorundadır.
Ülkelerinden Sosyal Güvenlik mevzuatına göre çalışmalarından dolayı maaş alanlar geçici görevle ülkemize gelenler sigortalı sayılmamıştır. Geçici görevleri bittiği süreden itibaren sigortalı olacaklardır.
5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanun’un Sigortalı tescil ve bildirim başlıklı 8. Maddesinde Kanunun 4/a maddesince sigortalı çalışacak kişilerin işe başlamadan önce, inşaat, balıkçılık ve tarım işlerinde aynı gün, ilk defa sigortalı çalışmaya başlanacak işyerinde bir ay içinde işe giriş bildirimin yapılması gerektiği beyan edilmiştir. 4/a maddesinde sigortalı çalışacak yabancı uyruklu sigortalılar için de 8 maddede yazan süreler içerisinde bildirim yapma zorunluluğu vardır.
Yabancı uyruklu sigortalı çalıştıracak işverenlerin bildirimleri; İçişleri Bakanlığından ve Vatandaşlık İşleri genel Müdürlüğünden alacakları 99 ile başlayan yabancı kimlik numarası ile e-sigorta yoluyla kuruma bildirim yapacaktır. Burada, ülkemize çalışmaya gelen yabancılara verilecek çalışma izin belgesi ve ikamet izni erken çıkabilmekte fakat yabancı kimlik numarası alma işlemi geç sonuçlandığından Sosyal Güvenlik Kurumu işverenlerin bildirimlerinin manuel kâğıt ortamında almaktadır(3). İşverenlerimiz, ilgili bakanlıklar tarafından verilen çalışma izin belgesi, ikamet izni, vatandaşlık numarası vb. işlemlerin uzun sürmesi sebebiyle belgelerini tamamladıktan sonra kuruma işe giriş bildirgesi vermektedir.
III- ÇALIŞMA İZNİ ALMIŞ YABANCI UYRUKLU İŞÇİ İŞ BAŞI YAPMAZSA
İnternet üzerinden çsgb.gov.tr adresinden gerek yurt içinden gerekse yurt dışından çalışma iznine başvurmuş ve çalışma izni almış yabancı uyruklu personelin ikamet tezkeresinin herhangi bir nedenle geçersiz hale gelmesi, pasaportunun veya pasaport yerine geçen belgesinde sıkıntı olması, tutuklanma, ölüm, yurt dışına çıkma, hastalık ... vb. sebeplerden dolayı çalışmaya başlamaması veya başka bir firmada çalışmak üzere başvuruda bulunması (Çalışma izni işbaşı yapılacak her işyeri için ayrı ayrı çıkarılır) , veya izinlerinin iptal edilmesi halinde işverenlerimiz Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına durumu bildirmeli ve İptal edilmiş çalışma izinlerinin asıllarının kullanıcı tarafından, bildirim yapıldığı tarihten itibaren bir hafta içinde Bakanlığa iade edilmesi zorunludur. (Uygulama Yönetmeliği Madde 23)(4)
“Bağımsız çalışan yabancılar, çalışmaya başladıkları tarihten ve çalışmanın bitiminden itibaren, yabancı çalıştıran işverenler ise yabancının çalışmaya başladığı tarihten ve çalışma izninin verildiği tarihten itibaren otuz gün içerisinde çalışmaya başlamaması halinde, bu sürenin bitiminden itibaren ve herhangi bir nedenle hizmet akdinin sona erdiği tarihten itibaren en geç on beş gün içerisinde durumu Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bildirmekle yükümlüdürler. (Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun Madde 18)”(5)
Ayrıca “Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, çalışma izni verilen yabancı personelin çalışmaya başlamaması veya ayrı bir firmada çalışmak üzere başvuruda bulunması halinde, nedenlerine ilişkin değerlendirme sonucunda, daha önce verdiği izin belgesinin iade edilmesini talep edebilir.”
İşverenler unutmamalıdır ki; Bakanlık tarafından verilen Çalışma izin belgesinin işverene gönderilmekle birlikte, İşverenlerin çalışma izin belgesi için yapmış olduğu müracaatlara bağlı olarak izin belgesi çıkanların listesi Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nca çalışma izin belgesine müracaat edenlerin listesi şeklinde Sosyal Güvenlik Kurumu’na bildirilmektedir.
Sosyal Güvenlik Kurumu gelen listeler üzerinden yapmış olduğu incelemelerde çalışma izni için müracaatı olan kişilerin listede yazılan işçiye verilecek ücretler üzerinden işe giriş bildirimlerinin yapılıp yapılamadığı kontrol etmekte, işe giriş bildirgesi verilmeyen sigortalıya uygulanan 5510 sayılı Kanun’un 102/a-2. maddesi gereğince asgari ücretin iki katı idari para cezası işlemi uygulamaktadır.
Sosyal Güvenlik Kurumuna gelen listeler dışında ayrıca Bakanlık yabancı uyrukluların izin belgesi ile alakalı olarak Kanun kapsamına giren yabancıların ve işverenlerin kanundan doğan yükümlülüklerini yerine getirip getirmedikleri Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı İş Müfettişleri ve SGK Müfettişleri tarafından denetletir ve tespitler yaptırdığı gibi, Genel ve özel bütçeli idarelerin teftiş ve denetim elemanları ile kolluk kuvvetlerinin kendi mevzuatları gereğince işyerlerinde yapacakları her türlü denetim, inceleme ve kontrol sırasında tespit edebilmektedir.
İzini iptal edilen veya başka bir işyerinden işbaşı yapma, pasaport işlemlerinde eksiklik, tutuklanma, ölüm, yurt dışına çıkma, hastalık... vb. sebeplerden dolayı iş başı yapmayan yabancı uyruklu personel hakkında işverenlerimiz Sosyal Güvenlik Kurumuna gerekli bilgi ve resmi belgeleri (Bakanlığa izin iptali için yapılan müracaat vb. evraklar) ibraz etmezse yukarıda belirtilen İPC karşı karşıya kalacaktır.
Bu şekilde bulunan birçok işveren İPC ile karşı karşıya kalmakta ve daha sonra kuruma itiraz etmektedir, ayrıca işverenlerimiz uygulanan İPC yanında faydalanmakta oldukları teşvikleri (5510 sayılı yasa 81/i maddesi 5 puan, yatırımlarda Devlet Yardımları hakkında kararda öngörülen sigorta primi işveren hissesi desteği vb….) varsa kayıt dışı sigortalı çalıştırmış statüsünde olacağından teşvikleri de durdurulmaktır.
IV- SONUÇ
Hayatın olağan akışı içinde çalışma izni almış ama işbaşı yapmamış veya izni iptal edilmiş kişilerin bildirimlerini işverenlerimiz yukarıda izah etmeye çalıştığımız şekilde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı ve Sosyal Güvenlik Kurumuna zamanında bildirmekle mükelleftirler. Bildirim yapmamaları veya geç bildirmeleri halinde İdari Para cezası ile karşı karşıya kalmakta ve durumlarını düzeltip izah edene kadar çeşitli teşviklerden mahrum olmaktadırlar.
Anlatmaya çalıştığımız bu sıkıntılar ile karşı karşıya kalmamak için işverenlerimiz yabancı uyruklu kişilerin 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda 4/a sigortalısı olduğunu, işe giriş ve işten çıkış işlemlerinin yine 5510 sayılı Kanunda belirtilen (8. madde ve 9. madde) şekilde yapılması gerektiğini unutmamalı ve işbaşı yapmama veya izin iptallerinde ilgili mercilere bir an önce bilgi vermesinin faydalı olacağı kanaatindeyiz. Mehmet DEMİRCİ*
http://www.y-akademi.com/ik/122017MD.htm
* Tuzla SGM Merk. Müd. Yrd., Sosyal Güvenlik Denetmeni
(1) 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu
(2) Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği
(3) 2011-43/2013-8 sayılı GENELGE Tescil İşlemleri
(4) https://www.csgb.gov.tr/media/2074/yci_uygulamarehberi.pdf
(5) Yabancıların Çalışma İzinleri Uygulama Rehberi 4817 sayılı Yabancıların Çalışma İzinleri Hakkında Kanun
