I- GİRİŞ

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun([1]) 90. maddesinde düzenlenmiş bir husus olan “ilişiksizlik belgesi” aranılması uygulaması Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde özel bir denetim metodudur. Kanun, belirli işleri yapan işverenlerin Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’ya borçlarını ödemelerini temin etmek amacıyla “ilişiksiz” denilen özel bir süreçten geçmelerini temin etmiştir.

İlişiksizlik belgesi ile ilgili süreçler SGK’ca çıkartılmış bulunan 2011/13 sayılı Genelge([2]) ve söz konusu genelgede daha sonra değişiklik yapan çeşitli genelgelerle düzenlenmiştir. İlişiksizlik süreci her ne kadar kanunda kapsama alınan işyerlerinin bütününü kapsayacak şekilde (başka bir ifade ile o işyerinin tamamının borçları dikkate alınarak) yapılan bir işlem olsa da SGK’nın inşaat işyerleri için “kısmi ilişiksiz” denilen bir düzenlemesi de bulunmaktadır. Buna göre bir ya da birden fazla blok olarak yapılan özel nitelikteki inşaat islerinde; işverence talep edilmesi halinde, bitirildiği belirtilen kısımlar için ayrı asgari isçilik araştırma işlemi yapılabilmekte ve bu kısımlar için kısmi ilişiksizlik belgesi verilebilmektedir.

Kısmi ilişiksizlik belgesinin verilmesi uygulamasında yaşanan tereddütleri gidermek amacıyla son dönemde SGK tarafından açıklayıcı ve uygulamayı belirginleştirecek nitelikte düzenlemeler yapılmıştır. Kısmi ilişiksizlik süreci uygulamada özel bina inşaatı işyeri işverenlerince oldukça yoğun kullanılan bir müessese olmasına karşın gerek Türkiye genelindeki SGK memurlarının eksik bilgisi gerekse de işverenlerin haklarını tam bilmemeleri nedeniyle uygulamada zaman zaman sorunlar yaşanabilmektedir. Bu çerçevede SGK tarafından 01.12.2024 tarihinde çıkartılan “Kısmi İlişiksizlik” konulu genel yazı ile([3]) uygulama ayrıntıları netleştirilmiş bulunmaktadır.

Bu makalede öncelikle “ilişiksizlik belgesi” kavramının tanımı yapılacak, sonrasında ise son düzenlemeler ve güncellenen alt mevzuat çerçevesinde inşaat işyerleri için Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan kısmi ilişiksizlik belgesi alınabilmesinin usul ve esasları örneklerle açıklanacaktır.

II- İLİŞİKSİZLİK BELGESİ VE İLİŞİKSİZLİK SÜRECİ

İşverenler ve diğer prim ödeme yükümlülerinin sosyal sigortalılara ilişkin prim ödemelerine ilişkin hususlar ülkemiz sosyal güvenlik sisteminin temel kanunu olan 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda düzenlenmiştir. Zikredilen Kanun’un 90. maddesinde düzenlenmiş bir husus olan “ilişiksizlik belgesi” aranılması uygulaması, Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde özel bir denetim metodudur. Kanun, belirli işleri yapan işverenlerin Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’ya borçlarını ödemelerini temin etmek amacıyla “ilişiksiz” denilen özel bir süreçten geçmelerini temin etmiştir. Tanım olarak, “ilişiksizlik süreci” belirli işleri yapan işverenlerin hak ediş, geçici teminat, kesin teminat gibi ödemelerin alabilmeleri için Sosyal Güvenlik Kurumu’na borcu bulunmadığını göstermelerini ifade etmektedir.

Buna göre kamu idareleri ile döner sermayeli kuruluşlar ve 5411 sayılı Bankacılık Kanunu([4]) kapsamındaki kuruluşlar, Kanunla kurulan kurum ve kuruluşlar, ihale yolu ile yaptırdıkları her türlü işleri üstlenenleri ve bunların adreslerini on beş gün içinde Sosyal Güvenlik Kurumu’na bildirmekle yükümlü tutulmuştur (5510, Md. 90).

Keza, bu sayılanlardan iş alan işverenlerin hak edişleri, Sosyal Güvenlik Kurumu’na idari para cezası, prim ve prime ilişkin borçlarının olmaması kaydıyla ödenebilmektedir. Keza işverenlerin bu sayılanlara verdikleri kesin teminatları ise ihale konusu işle ilgili olarak SGK’ya borçlarının bulunmadığının tespit edilmesinden sonra iade edilir. İşverenlerin, kamu idareleri ile döner sermayeli kuruluşlar, bankalar ve Kanunla kurulan kurum ve kuruluşlar nezdindeki her çeşit alacak, teminat ve hak edişleri üzerinde işçi ücreti alacakları hariç olmak üzere yapılacak her türlü devir, temlik ve el değiştirme, SGK alacaklarını karşılayacak kısım ayrıldıktan sonra, kalan kısım üzerinde hüküm ifade etmektedir.

Keza, valilikler, belediyeler, il özel idareleri ve ruhsat vermeye yetkili diğer merciler tarafından, geçici iskân veya yapı kullanma izin belgesi verilmeden önce yapılan inşaat dolayısıyla diğer kamu idareleri ile döner sermayeli kuruluşlar, Kanunla kurulan kurum ve kuruluşlar ve bankaların ise Cumhurbaşkanı kararı ile belirlenen işlemlerinde SGK’ya borçlarının bulunmadığına dair ilgililerden SGK’ca düzenlenmiş bir belgenin istenmesi zorunlu tutulmuştur (5510, Md. 90).

Belirtilen bu yükümlülükler yerine getirilmeden hak ediş ödenmesi, kesin teminatın iade edilmesi veya geçici iskân izin belgesi ve yapı kullanma izin belgesi verilmesi veya diğer işlemlerin gerçekleştirilmesi hallerinde, ilgililer hakkında genel hükümlere göre idarî ve cezaî işlem yapılmasını gerektirmektedir.

Keza aynı düzenlemenin uzantısı olarak, ülke çapında uygulanan ve özel bir izne veya belgeye dayanmayan genel düzenlemeler hariç olmak üzere, belirli bölgelere veya sektörlere yönelik ya da kamu kurum ve kuruluşları tarafından verilen özel belgelere veya izinlere dayalı olarak kamudan kaynak tahsis edilmesi şeklinde Kanun, kararname ve diğer mevzuatla sağlanan araştırma, geliştirme, üretim, yatırım, pazarlama ve benzeri tüm aşamalarda uygulanan devlet yardımı, teşvik ve desteklerin, daha önce başlayıp devam eden nakdi olmayanlar ile kamu kurum ve kuruluşları tarafından proje ve faaliyetleri karşılığında kamu kurum ve kuruluşlarına sağlananlar hariç olmak üzere, verilmesinden önce işverenlerden SGK’ya muaccel olmuş prim ve idari para cezası borçlarının bulunmadığına veya tecil ve taksitlendirildiğine ya da yapılandırıldığına dair belge ve bilgilerin istenmesi zorunludur. Devlet yardımı, teşvik ve desteklerden; işverenlerin muaccel prim ve idari para cezası borçları kesilip SGK’ya aktarıldıktan sonra, varsa kalan kısmı üzerinden yararlanılabilir. Tecil ve takside bağlanmış ya da yapılandırılmış olan borçlara ilişkin yükümlülüklerin yerine getirilmemesinden dolayı anlaşması bozulanlardan veya bu sebepler dışında söz konusu yardım, teşvik ve desteklerden yararlanmaması gerektiği sonradan anlaşılanlardan, yapılan devlet yardımı teşvik ve destek ödemeleri ilgili mevzuat çerçevesinde müeyyideleri ile birlikte geri alınmaktadır.

III- KISMİ İLİŞİKSİZLİK KAVRAMI VE KISMİ İLİŞİKSİZLİK SÜRECİ

İlişiksizlik belgesi ile ilgili süreçler SGK’ca çıkartılmış bulunan 2011/13 sayılı Genelge ve söz konusu genelgede daha sonra değişiklik yapan (2013/41 sayılı Genelge([5]), 2022/11 sayılı Genelge([6]), 2018/3 sayılı Genelge([7]), 2024/7 sayılı Genelge([8]) gibi) çeşitli genelgelerle düzenlenmiştir.

Söz konusu mevzuat kapsamında ilişiksizlik süreci her ne kadar kanunda kapsama alınan işyerlerinin bütününü kapsayacak şekilde (başka bir ifade ile o işyerinin tamamının borçları dikkate alınarak) yapılan bir işlem olsa da SGK’nın inşaat işyerleri için “kısmi ilişiksiz” denilen bir düzenlemesi de bulunmaktadır. “Kısmi ilişiksizlik” bir inşaat işyerinin bir kısmına ilişkin borcun bulunmaması halini ifade etmektedir. Buna göre bir ya da birden fazla blok olarak yapılan özel nitelikteki inşaat islerinde; işverence talep edilmesi halinde, bitirildiği belirtilen kısımlar için ayrı asgari isçilik araştırma işlemi yapılabilmekte ve bu kısımlar için kısmi ilişiksizlik belgesi verilebilmektedir.

Bu durumda özel nitelikteki inşaatın tamamı bitirildiğinde, ayrıca inşaatın yapı ruhsatında mevcut toplam metrekaresi üzerinden asgari isçilik araştırma işlemi yapılmaz. Dolayısıyla, daha önce bitirilen ve kısmi ilişiksizlik belgesi verilen bölümlerin yüz ölçümleri ile bu kısımlar için SGK’ya bildirilmesi gereken prime esas kazanç tutarları, son değerlendirmede dikkate alınmaz.

İnşaatın bitirilen kısmı/kısımları için asgari isçilik araştırması yapılabilmesi için Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği([9]) ekinde yer alan “Ek:11-İnşaatın İkmal Edilen Kısmının Bina Maliyetine Oranlarını Gösterir Cetvel” de ya da ilgili belediye tarafından onaylanan yapı denetim tutanağında inşaatın ilişiksizlik belgesi talebinde bulunulan kısmının bitmiş olduğunun belirtilmesi gerekmektedir (SGK, 2011, Md. 9.19.4).

Kısmi ilişiksizlik uygulamasının temel amacı özel bina inşaatı gibi merhale merhale bitirilen ve parça parça hak ediş alınan işlere ilişkin işyerlerinde ilişiksizlik sürecini kolaylaştırmak ve işverenlerin hak edişleri, teminatları gibi haklarını tüm işin bitmesini beklemeksizin alabilmelerini sağlamaktır.

IV- KISMİ İLİŞİKSİZLİK SÜRECİNDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER

Kısmi ilişiksizlik süreci uygulamada özel bina inşaatı işyeri işverenlerince oldukça yoğun kullanılan bir müessese olmasına karşın gerek Türkiye genelindeki SGK memurlarının eksik bilgisi gerekse de işverenlerin haklarını tam bilmemeleri nedeniyle uygulamada zaman zaman sorunlar yaşanabilmektedir. Bu çerçevede uygulamada yaşanan tereddütler nedeniyle Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından 01.12.2024 tarihinde çıkartılan “Kısmi İlişiksizlik” konulu genel yazı ile uygulama ayrıntıları netleştirilmiş bulunmaktadır.

Bu çerçevede, özel nitelikteki inşaat islerinde kısmi ilişiksizlik belgesi düzenlenmesi, işverenin talebine bağlı bir işlem olduğundan işverence bitirildiği belirtilen kısımlar için yapılacak asgari isçilik araştırma işleminde işin bitim tarihi olarak işverenin kısmi ilişiksizlik başvuru tarihi dikkate alınması gerekmektedir.

İşverenin kısmi ilişiksizlik belgesi başvuru tarihi itibarıyla özel nitelikteki inşaatın bittiği anlaşılır ise; kısmi ilişiksizlik için araştırma yapılmayıp inşaatın tamamı için asgari isçilik araştırma işlemi yapılması gerekmektedir.

Özel nitelikteki inşaat işlerinde işveren tarafından talep edilen kısmi ilişiksizlik işlemleri ile ilgili olarak, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği ekinde yer alan “Ek:11-İnşaatın İkmal Edilen Kısmının Bina Maliyetine Oranlarını Gösterir Cetvel” de ya da ilgili belediye tarafından onaylanan yapı denetim tutanağında inşaatın ilişiksizlik belgesi talebinde bulunulan kısmının bitmiş olduğunun tespit edilmesi aranılmaktadır.

Özel nitelikteki inşaat isi yapı denetimine tabi ise, Yapı Denetimi Uygulama Yönetmeliği([10]) hükümleri kapsamında inşaatın kısmen fen ve sanat kurallarına, ruhsata ve eklerine, ilgili standartlara, teknik şartnamelere ve diğer mevzuata uygun olarak tamamlandığını göstermek üzere yapı denetim kurulusu tarafından düzenlenen ve ilgili idare (belediyeler, valilikler ve yapı ruhsatı ve kullanma izin belgesi verme yetkisine sahip diğer idareler) tarafından onaylanmış seviye tespit tutanağında belirtilen yapının gerçekleşme oranı toplamından, “ruhsat alınması aşamasında ödenecek olan proje inceleme bedeli” olan % 10'luk kısım düşülerek bulunan oran dikkate alınmaktadır.

Yapı denetimine tabi olmayan ve ilgili idare tarafından da inşaatın ikmal edilen kısmının belirtilmemesi durumunda, Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği ekinde yer alan “Ek:11-İnşaatın İkmal Edilen Kısmının Bina Maliyetine Oranlarını Gösterir Cetvel” de belirlenen kriterlere göre kısmi ilişiksizlik belgesi talep edilen kısmın inşaatın tamamına olan oranının tespiti SGK’nın denetim ve kontrolle görevli memurları olan Sosyal Güvenlik Denetmenleri tarafından düzenlenecek seviye tespit tutanağı ile belirlenmektedir.

Keza, yapı sahiplerince SGK’ya borçlarının bulunmadığına dair bir belgenin verilmesinin istenilmesi halinde, yalnızca bu bina inşaatı işyerinden dolayı Kurum’a borçlarının bulunmaması kaydıyla ilişiksizlik belgesi verileceği belirtildiğinden kısmi ilişiksizlik belgesinin düzenlendiği tarih itibarıyla işverenin söz konusu işyerinden borcunun bulunmaması gerekmektedir (SGK, 2011, Md. 9.12).

Aşağıda “kısmi ilişiksizlik” süreci iki örnekle açıklanmıştır.

Örnek 1: EDF İnşaat Ltd. Şti’ye ait özel bina inşaatı işine 01.06.2018 tarihinde başlanılmıştır. İnşaat toplam 3200 m², yapı sınıf ve grubu ise III-B’dir. İşveren, 10.09.2024 tarihli dilekçe ile inşaatın 1000 m² si için kısmi ilişiksizlik belgesi başvurusunda bulunmuştur. İlgili belediyeden alınan yazı eki ve belediyece onaylı 31.12.2021 tarihli yapı denetim tutanağında 31.12.2021 tarihi itibarıyla inşaatın gerçekleşme oranının % 60 olduğu belirtilmiştir.

Bu durumda seviye tespit tutanağında belirtilen yapının gerçekleşme oranı toplamından (% 60), "ruhsat alınması aşamasında ödenecek olan proje inceleme bedeli olan % 10’luk kısım düşülerek bulunan oran (60-10) % 50 olduğundan en fazla (3200 m² X 50/100) 1600 m² için kısmi ilişiksizlik belgesi düzenlenebilecektir. Dolayısıyla işverenin talebi olan 1000 m²'lik kısım için araştırma işlemi yapılabilecektir.

Keza, işverenin kısmi ilişiksizlik belgesi başvuru tarihi olan 10.09.2024 işin bitim tarihi olarak kabul edilerek Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği’nin 111. maddesinin altıncı fıkrası uyarınca bir önceki yılda yayımlanan (2023) son birim maliyet bedeli esas alınarak araştırma işlemi yapılacaktır.

SGK memurlarınca yapılacak bu araştırma sonucunda işverenin Kurum’a yeterli bildirimin olduğu ancak ödeme vadesi geçmiş borçlarının bulunduğu tespit edilirse söz konusu borç ödenmeden kısmi ilişiksizlik belgesi düzenlenmeyecektir.

Örnek 2: AEA İnşaat Ltd. Şti’ye ait özel bina inşaatı işine 01.07.2021 tarihinde başlanılmıştır. İnşaat toplam 4500 m², 3 blok, yapı sınıf ve grubu ise III-B’dir. İşveren, 19.11.2024 tarihli dilekçe ile inşaatın 1600 m² inşaat alanlı B bloğu için kısmi ilişiksizlik belgesi başvurusunda bulunması üzerine ilgili belediyeden alınan yazıda inşaatın tamamının bittiği belirtilmiştir.

İşverenin kısmi ilişiksizlik belgesi başvuru tarihi olan 19.11.2024 itibarıyla inşaatın tamamının bittiği anlaşıldığından kısmi ilişiksizlik için araştırma işlemi yerine inşaatın tamamı için asgari isçilik araştırma işlemi yapılacaktır.

V- SONUÇ

5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nun 90. maddesinde düzenlenmiş bir husus olan “ilişiksizlik belgesi” aranılması uygulaması Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde özel bir denetim metodudur. Kanun, belirli işleri yapan işverenlerin Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK)’ya borçlarını ödemelerini temin etmek amacıyla “ilişiksiz” denilen özel bir süreçten geçmelerini temin etmiştir.

İlişiksizlik belgesi ile ilgili süreçler SGK’ca çıkartılmış bulunan 2011/13 sayılı Genelge ve söz konusu genelgede daha sonra değişiklik yapan çeşitli genelgelerle düzenlenmiştir. İlişiksizlik süreci her ne kadar kanunda kapsama alınan işyerlerinin bütününü kapsayacak şekilde (başka bir ifade ile o işyerinin tamamının borçları dikkate alınarak) yapılan bir işlem olsa da SGK’nın inşaat işyerleri için “kısmi ilişiksiz” denilen bir düzenlemesi de bulunmaktadır. Buna göre bir ya da birden fazla blok olarak yapılan özel nitelikteki inşaat islerinde; işverence talep edilmesi halinde, bitirildiği belirtilen kısımlar için ayrı asgari isçilik araştırma işlemi yapılabilmekte ve bu kısımlar için kısmi ilişiksizlik belgesi verilebilmektedir.

Kısmi ilişiksizlik süreci uygulamada özel bina inşaatı işyeri işverenlerince oldukça yoğun kullanılan bir müessese olmasına karşın gerek Türkiye genelindeki SGK memurlarının eksik bilgisi gerekse de işverenlerin haklarını tam bilmemeleri nedeniyle uygulamada zaman zaman sorunlar yaşanabilmektedir. Bu çerçevede uygulamada yaşanan tereddütler nedeniyle Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından 01.12.2024 tarihinde çıkartılan “Kısmi İlişiksizlik” konulu genel yazı ile uygulama ayrıntıları netleştirilmiş bulunmaktadır.

Bu makalede son düzenlemeler ve güncellenen alt mevzuat çerçevesinde inşaat işyerleri için Sosyal Güvenlik Kurumu’ndan kısmi ilişiksizlik belgesi alınabilmesinin usul ve esasları açıklanmıştır.

Bünyamin ESEN*

E-Yaklaşım / Ocak 2025 / Sayı: 385

* Dr., SGK Denetmeni, Eski SGK Strateji Geliştirme Başkanı, Eski ÇSGB Bakan Müşaviri Sosyal Politika Bilim Uzmanı (LSE), Siyaset Bilimi Doktoru (Boğaziçi Üniversitesi)

[1] T.C. Yasalar (2006) 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu, 16.06.2006 tarih ve 26200 sayılı Resmî Gazete, Ankara.

[2] SGK (2011) “İlişiksizlik Belgesi” konulu 04.02.2011 tarihli ve 2011/13 sayılı Genelge, SGK Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü, Ankara.

[3] SGK (2024) “Kısmi İlişiksizlik” konulu 01.12.2024 tarihli Genel Yazı, SGK Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü, Ankara.

[4] T.C. Yasalar (2005) 5411 sayılı Bankacılık Kanunu, 01.11.2005 tarihli ve 25983 sayılı Resmî Gazete, Ankara.

[5] SGK (2013) “2011 – 13 Sayılı Genelge” konulu 10.12.2013 tarihli ve 2013-41 sayılı Genelge, SGK Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü, Ankara.

[6] SGK (2022) “2011/13 sayılı Genelge” konulu 21.06.2022 tarihli ve 2022/11 sayılı Genelge, SGK Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü, Ankara.

[7] SGK (2018) “2008-88, 2009-62 ve 2011-13 sayılı Genelgelerde değişiklik” konulu 24.01.2018 tarihli ve 2018/3 sayılı Genelge, SGK Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü, Ankara.

[8] SGK (2024) “2011/13 Sayılı Genelge” konulu 16.05.2024 tarihli ve 2024/7 sayılı Genelge, SGK Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü, Ankara.

[9] SGK (2010) Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği, 12.05.2010 tarih ve 27579 sayılı Resmî Gazete, Ankara.

[10] Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (2008) Yapı Denetimi Uygulama Yönetmeliği, 05.02.2008 tarihli ve 26778 sayılı Resmî Gazete, Ankara.