I- GİRİŞ

Ülkemizde sosyal güvenlik hakları evrensel olmaktan ziyade kendi geleneklerimizin etkisi altında oluşagelmiş bulunmaktadır. Bu durumda hareketle bekâr, işsiz ve kendisi emekli olmayan kız çocukları ayrı bir fanusa alınmış, erkek çocukları ise belli bir yaştan sonra ancak malûliyet halinde ölen ebeveyninden dolayı aylığa müstahak sayıla gelmiştir. Elbette ülkemizde bir aile sigortasının mevcut olmayışının sosyal güvenlik kurumlarından bağlanan dul-yetim aylıklarına ayrı bir hüviyet yüklediğini de göz ardı etmemek gerekmektedir.

II- MALÛL YETİM ÇOCUKLARININ AYLIKLARI HANGİ HALLERDE KESİLİR?

Çalışmayacak derecede malûl olan erkek çocukların 4/a sigortalısı veya 4/b sigortalısı müteveffa anne-babalarından dolayı bağlattıkları aylıkları çalışma, bizzat kendi sigortalılığı nedeniyle emekli olma ve malûllüklerinin devam edip etmediğinin denetlenmesi amacıyla öngörülen kontrol muayeneleri ile ilgili olarak kesilebilmektedir.

Ama her çalışma malûllükten dolayı bağlanan yetim aylığının kesilmesini gerektirmemektedir.

Malûl çocuklara bağlanan aylıklar,

• 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu(1) kapsamında veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmaya başladıkları,

• Kendi sigortalılığı nedeniyle gelir veya aylık bağlandığı tarihi,

• 5510 sayılı Kanun’un 94. maddesine göre yapılan kontrol muayenesi sonucu Kurum sağlık kurulu kararı ile çalışma gücünü en az yüzde 60 oranında yitirmediği tespit edilen çocukların kontrol muayene tarihini,

izleyen ödeme dönemi başından itibaren kesilmesi gerekmektedir.

“Çalışamayacak derecede malûl olma” olgusu Çalışma ve Meslekte Kazanma Gücü Kaybı Oranı Tespit İşlemleri Yönetmeliği’nde(2) düzenlenen sigortalının hak sahibi veya geçindirmekle yükümlü olduğu çocuklarının çalışma gücü kaybı tespitine ilişkin 14. maddesinde Arıza/Hastalık listesinde (Ek-1) belirtilen hastalık veya arızaların meydana gelip gelmediğinin SGK Sağlık Kurulu’nca tespit edilmesine göre saptanmaktadır.

Aylık almakta iken aylığının çalışmaya başlaması nedeniyle kesilmesi gerektiği saptanan hak sahiplerinin çalışmasının devam etmesi halinde ise, işten ayrılarak talepte bulunması halinde aylıkları talep tarihini izleyen aybaşından başlatılması, ancak yersiz ödeme süresi belirlenirken sadece çalışılan süreler esas alınarak yersiz ödemeler kapsamında tahsil edilmesi gerekmektedir.

Örneğin; 01.02.2018 tarihi itibariyle 4/1-(a) kapsamında ölüm aylığı bağlandıktan sonra 19.08.2020–08.02.2021 tarihleri arasında 4/1-a sigortalılığı kapsamında çalışması bulunduğu ve sistem tarafından gelir/aylıklarının durdurulmadığı 20.06.2021 tarihinde tespit edilen hak sahibinin, sigortalılığının sona erdiği tarih yazılı istek tarihi kabul edilerek, aylığının işten çıkış tarihini takip eden aybaşından itibaren ödenmeye devam edilmesi icap etmektedir. Hak sahibinin çalıştığı sürelerle ilgili olarak yasal süresinde bildirim yapıldığının tespit edilmesi halinde ilgiliye tebliğ edildiği tarihten itibaren 24 ay içinde yapılacak ödemelerde faizsiz, 24 aylık sürenin dolduğu tarihten sonra yapılacak ödemelerde ise bu süre sonundan, itibaren hesaplanacak olan yasal faizi ile birlikte sadece çalıştığı sürelere ödenen aylıklara ilişkin borç kaydı yapılması gerekecektir.

Yine örneğin 29.01.2009 tarihinde 5510 sayılı Kanun’un 32. ve 34. maddeleri esas alınarak 4/1-(b) maddesi kapsamında ölüm aylığı bağlanan, ancak 06.03.2021 tarihinde 19.03.2015-27.02.2017 ve 05.07.2019-18.09.2020 tarihleri arasında 4/1-(a) maddesi kapsamında sigortalı olarak çalıştığı tespit edilen hak sahibi çocuğun, her iki çalışmasına ilişkin bildirimin süresi içinde yapılması halinde; Kanun’un 96. maddesinin birinci fıkrasının (b) bendine göre tespit tarihinden beş yıl geriye gidilerek sadece 01.04.2016-28.02.2017 ve 01.08.2019-30.09.2020 tarihleri arası ödenen ölüm aylığı borç çıkartılacak, her iki çalışmaya ilişkin bildirimin süresi içinde yapılmaması halinde ise; Kanun’un 96. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendine göre tespit tarihinden en fazla on yıl geriye gidilerek 01.04.2015-28.02.2017 ile 01.08.2019-30.09.2020 tarihleri arası ödenen ölüm aylıklarına faiz tahakkuk ettirilerek borç çıkartılması ve 01.10.2020 tarihinden itibaren aylıklarının ödenmeye devam edilmesi gerekmektedir.

A- ÖĞRENİM VE YAŞA BAĞLI ÇALIŞMA MUAFİYETİ

Ancak, hak sahibi çocuklardan 18 yaşını, lise ve dengi öğrenim görmesi halinde 20 yaşını, yükseköğrenim yapması halinde 25 yaşını doldurmayanların, 4/a (SSK) sigortalılığı kapsamında sigortalı sayılmaları, bunlara aylık bağlanmasına engel oluşturmamaktadır.

Keza malûl çocuğun ceza infaz kurumları ile tutukevleri bünyesinde oluşturulan tesis, atölye ve benzeri ünitelerde çalıştırılan ve haklarında sadece iş kazası ve meslek hastalığı hükümleri uygulanan hükümlü ve tutuklulardan olması veya 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanunu’nda belirtilen aday çırak, çırak ve işletmelerde meslekî eğitim gören öğrenciler hakkında iş kazası ve meslek hastalığı ile hastalık sigortası; meslekî ve teknik ortaöğretim ile yükseköğrenimleri sırasında staja tabi tutulan öğrenciler, mesleki ve teknik ortaöğretim sırasında tamamlayıcı eğitim ya da alan eğitimi gören öğrenciler, kamu kurum ve kuruluşları tarafından desteklenen projelerde görevli bursiyerler ile 2547 sayılı Yükseköğretim Kanunu’nun 46. maddesine tabi olarak kısmi zamanlı çalıştırılan öğrencilerden aylık prime esas kazanç tutarı, 82. maddeye göre belirlenen günlük prime esas kazanç alt sınırının otuz katından fazla olmayanların bu çalışmaları, İş-Kur’ca düzenlenen meslek edindirme, geliştirme ve değiştirme eğitimine katılan kursiyerlerden olması aylığın kesilmesini gerektiren bir çalışma anlamına gelmemektedir.

18 yaşını dolduran hak sahibi kız ve erkek çocuklarından herhangi bir yazılı talep veya öğrenci belgesi alınmadan Kanunlarda öngörülen ölüm gelir/aylığına hak kazanma şartlarının devam edip etmediği hususunda SGK tarafından yapılan sistemsel denetimlerle gelir/aylık alma koşullarının devam ettiği saptananların gelir/aylıkları ödenmeye devam edilmekte, etmeyenlerin ise kesilmesi gerekmektedir. Mamafih Milli Eğitim Bakanlığı ile Yükseköğretim Kurulu kayıtlarından öğrencilik bilgilerinin temin edilememesi halinde, hak sahibinden öğrenci belgesi istenmektedir.

B- KONTROL MUAYENESİ 

Kontrol muayene tarihini takip eden ödeme dönemine kadar kabul edilebilir bir özrü olmadığı halde kontrol muayenesini yaptırmayan malûl çocuğun gelir/aylığı kontrol muayene tarihini izleyen ödeme döneminden itibaren kesilmektedir.

Ancak kontrol muayenesini SGK’nın yazılı bildiriminde belirtilen tarihten başlayarak;

• Üç ay içinde yaptıran ve malûllük halinin devam ettiği tespit edilen malûl çocuğun kesilen aylık veya geliri, kesildiği tarihten,

• Üç ay geçtikten sonra yaptıran ve malûllük halinin devam ettiği tespit edilen malûl çocukların ise almakta oldukları gelir veya aylık, rapor tarihinden sonraki aybaşından, başlanarak yeniden bağlanması gerekmektedir.

Sigortalının ölüm tarihinde aylık bağlanmamış ya da bağlandıktan sonra aylıkları kesilen çocuklardan sonradan çalışamayacak durumda malûl olanlara, 5510 sayılı Kanun’a tabi veya yabancı bir ülke mevzuatı kapsamında çalışmamaları ve buralardan kendi sigortalılığı nedeniyle gelir ve aylık bağlanmaması koşuluyla, malûllük durumunun tespitine esas sağlık kurulu rapor tarihini takip eden aybaşından itibaren aylık bağlanması gerekmektedir.

C- MALUL YETİM ÇOCUKLARIN EVLENMESİ

Malûl çocukların evlenmeleri halinde aylıklarının kesilmesi gerekmemektedir. Evlenme bu yönüyle kız çocukları bakımından ayrı bir önemi haiz bulunmaktadır. Zira işsiz ve kendi emekli aylığı olmayan kız çocuğu zaten ölen anne veya babasından aylık alma hakkına sahip olmakta, sadece evlenmek bu hakkı engellemekte iken eğer bu kız çocuğu malûl ise evlenmek bu defa aylığa engel olmaktan çıkmaktadır.

D- EMEKLİ SANDIĞI İŞTİRAKÇİLERİNİN MALÛL ERKEK ÇOCUKLARININ AYRI ENGELİ

Ölen 4/a veya 4/b sigortalılarının malûl erkek çocuklarının tabi olduğu bütün bu engellerin yanında 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu’na tabi iştirakçilerinin malûl erkek çocuklarının ayrı bir engeli daha bulunmaktadır. O da 5434 sayılı Kanun’un 108. maddesinde tanıma göre 4857 sayılı İş Kanunu’nun 39. maddesi uyarınca tespit edilen asgari ücretin net tutarından (2021 yılı için 2.557,59 TL’den) daha az aylık geliri olup, kendisini ve Türk Medeni Kanunu hükümlerine göre bakmak zorunda olduğu ailesi bireylerini geçindirmeye yetecek kadar malı da (para veya o mahiyetteki kıymetler dâhil) olmayanların ancak 5434 sayılı Kanun uygulanmasında muhtaç sayılıyor olmalarından kaynaklanmaktadır.

İşte bu muhtaçlık kriterini sağlamanın zorluğu nedeniyle Emekli Sandığı iştirakçisinin malûl erkek çocuğunun yetim aylığına ulaşması veya bu hakkı koruması daha güç bulunmaktadır. 

III- SONUÇ

Ölen sigortalı veya emeklilerin çalışamayacak derecede malûl çocuklarının yetim aylığı alma koşulları bakımından 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığın Kanunu’na tabi olanları muhtaçlık şartı bakımından daha olumsuz bir pozisyondadırlar. Bu bakımdan en azından malûl erkek çocukları bakımından bu muhtaçlık koşulunun yeniden tanımlanmasında yarar bulunmaktadır. Öte yandan genel olarak Türkiye’de veya yurt dışında çalışmak, kendi çalışmalarından dolayı emekli aylığı sahibi olmak malûl durumdaki çocukların yetim aylığı bakımından engelleyici genel kriteri oluşturmaktadır. Evlenme hali ise malûl çocuklara anne-babalarından dolayı aylık bağlanmasına engel teşkil etmemektedir.

Şevket TEZEL*

Yaklaşım / Mart 2021 / Sayı: 339

*    Sosyal Güvenlik Müşaviri, Sosyal Güvenlik Müşavirleri Derneği E. Başkanı

(1) 16.06.2006 tarihli ve 26200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.

(2) 11.10.2008 tarihli ve 27021 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.