1.Giriş
4857 sayılı İş Kanunu’nun 41’inci maddesi uyarınca 45 saati aşan çalışmalar için fazla çalışma ücretine hak kazanılmaktadır. 
Aynı Kanun maddesi uyarınca işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63’üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile 7 günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az 24 saat dinlenme (hafta tatili) verilmesi zorunludur. 

Fazla çalışma ve hafta tatiline hak kazanmada 24 saat çalışma yapılan işyerindeki çalışmalar özellik arz eder. Uygulamada da karşılaşılan bu çalışma şeklinde fazla mesai ve hafta tatiline hak kazanılıp kazanılmayacağında yargı kararları belirleyici rol oynamaktadır.  

2.Hafta Tatili
4857 sayılı İş Kanunu’nun 46’ncı maddesine göre; işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63’üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile 7 günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az 24 saat dinlenme (hafta tatili) verilir. Çalışılmayan hafta tatili günü için işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenir.

Şu kadar ki; 
-    Çalışmadığı halde kanunen çalışma süresinden 
sayılan zamanlar ile günlük ücret ödenen veya ödenmeyen kanundan veya sözleşmeden doğan tatil günleri,
-    Evlenmelerde üç güne kadar, ana veya babanın, eşin, kardeş veya çocukların ölümünde üç güne kadar verilmesi gereken izin süreleri, 
-    Bir haftalık süre içinde kalmak üzere işveren tarafından verilen diğer izinlerle hekim raporuyla verilen hastalık ve dinlenme izinleri, çalışılmış günler gibi hesaba katılır.
Zorlayıcı ve ekonomik bir sebep olmadan işyerindeki çalışmanın haftanın bir veya birkaç gününde işveren tarafından tatil edilmesi halinde haftanın çalışılmayan günleri ücretli hafta tatiline hak kazanmak için çalışılmış sayılır. Bir işyerinde işin bir haftadan fazla bir süre ile tatil edilmesini gerektiren zorlayıcı sebepler ortaya çıktığı zaman, İş Kanunu’nun, 24 ve 25/III. maddelerinde gösterilen zorlayıcı sebeplerden ötürü çalışılmayan günler için işçilere ödenen yarım ücret hafta tatili günü için de ödenir. Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde hafta tatili ücreti işverence işçiye ödenir.

3.Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma
Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Fazla çalışma süresi haftalık çalışma süresine göre belirlenir. Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda bu çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalara fazla sürelerle çalışma denir.

3.1. Fazla Çalışma Ücreti
Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının %50 yükseltilmesi suretiyle ödenir. Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %25 yükseltilmesiyle ödenir.

3.2. Fazla Çalışmada Süre Sınırı
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. Ancak bu sınırlamaya rağmen işçinin daha fazla çalıştırılması halinde, bu çalışmalarının karşılığı olan fazla mesai ücretinin de ödenmesi gerektiği açıktır. Yasadaki sınırlama esasen işçiyi korumaya yöneliktir.

3.3. İşçinin Yazılı Onayı
4857 sayılı İş Kanunu’nun,41’inci maddesi ve uygulama Yönetmeliği’nin,9’uncu maddesi gereği;fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. Zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için bu onay aranmaz.

3.4. Fazla Çalışma Yapılamayacak İşler
-    Sağlık kuralları bakımından günde en çok 7,5 saat veya daha az çalışılması gereken işlerde fazla çalışma yapılamaz.
-    Gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde fazla çalışma yapılamaz.
-    Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında fazla çalışma yapılamaz.

3.5. Fazla Çalışma Yapamayacak İşçiler
-    18 yaşını doldurmamış işçiler fazla çalışma ya-pamaz.
-    İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önce-den veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği hekim raporu ile belgelenen işçiler fazla çalışma yapamaz.
-    15 yaşını tamamlamamış çocukların çalışma saatleri günlük 7, haftalık 35 saatten, 15 yaşını tamamlamış çocukların çalışma saatleri günlük 8, haftalık 40 saatten fazla olamaz. Dolayısıyla 18 yaşını doldurmamış işçilerin (çocuk işçilerin) fazla çalışma yapması mümkün değildir.
-    Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler fazla çalışma yapamaz.
-    Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçilere fazla sürelerle çalışma yaptırılamaz.
-    Kadın işçiler her ne şekilde olursa olsun, gece postasında yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamaz.
-    Gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçi günde 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz.

3.6. Fazla Çalışmanın Serbest Zaman 
Olarak Kullanılması 
Fazla çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. 
Bireysel veya toplu iş sözleşmesi ile İş Kanunundan kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz. İşçi, kullanmak istediği serbest zamanı yazılı olarak önceden işverene bildirmek zorundadır. İşverende işin veya işyerinin gereklerine uygun belirlediği bir tarihten itibaren iş günleri içerisinde serbest zamanı aralıksız olarak kullandıracaktır.

3.7. Fazla Sürelerde Çalışmanın Serbest Zaman Olarak Kullanılması
Fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu ça-lışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır. Bireysel veya toplu iş sözleşmesi ile İş Kanunundan kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz. 
İşçi, kullanmak istediği serbest zamanı yazılı olarak önceden işverene bildirmek zorundadır. İşverende işin veya işyerinin gereklerine uygun belirlediği bir tarihten itibaren iş günleri içerisinde serbest zamanı aralıksız olarak kullandıracaktır.

3.8. Fazla Çalışmanın İspatı
İş Kanunu’nda fazla çalışmanın ispatı ile ilgili olarak özel bir düzenleme yoktur. Fazla çalışma yaptığını iddia eden işçi bu iddiasını ispatlamakla yükümlüdür. Eğer bu ispatı yapamaz ise iddia ettiği fazla çalışma ücretini de alamayacaktır. Fazla mesai hukuki bir fiil olduğundan delillerle de ispat edilebilir. Yargı kararları ve uygulamada görüldüğü üzere; ücret bordroları, işyeri belgeleri, puantaj kayıtları, tanık beyanı, bilirkişi raporu, yemin, işin niteliği ve çalışanın özelliği fazla çalışmanın ispatında delil olarak kullanılabilmektedir.

4. 24 Saat Çalışma, 24 Saat Dinlenme Yapılan İşyerlerinde Hafta Tatili ve Fazla Çalışma
4857 sayılı İş Kanunu’nun, 46’ncı maddesinde işçinin, tatil gününden önce aynı Kanunun 63’üncü maddesine göre belirlenmiş olan iş günlerinde çalışmış olması koşuluyla 7 günlük zaman dilimi içinde 24 saat dinlenme hakkının bulunduğu açıklanmıştır. İşçinin hafta tatili gününde çalışma karşılığı olmaksızın bir günlük ücrete hak kazanacağı da aynı maddenin ikinci fıkrasında ifade edilmiştir.  Hafta tatili izni kesintisiz en az 24 saattir.  Hafta tatili bölünerek kullandırılamaz. Hafta tatilinin 24 saatten az olarak kullandırılması halinde hafta tatili hiç kul-landırılmamış sayılır. 2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanunun 3’üncü maddesine göre hafta tatili Pazar günüdür. Ancak kural bu şekilde olmakla birlikte, işçiye pazar günü dışında hafta tatili izni kullandırılması mümkündür. 

Yargıtay’ın yerleşik uygulamasına göre, bir işçinin günde en fazla fiilen 14 saat çalışabileceği kabul edilmektedir.1 
Bu durumda 24 saat çalışıp 24 saat dinlenme usulüyle yapılan çalışmalarda bir hafta 3 gün diğer hafta ise 4 gün çalışma yapılacağından, 4857 sayılı İş Kanunu’nun, 63’üncü maddesi gereğince, haftalık normal çalışma süresi dolmamış olsa dahi günlük 11 saati aşan çalışmaların fazla çalışma sayılması nedeniyle, bu çalışma sisteminde işçi ilk bir hafta (3x3=) 9 saat takip eden hafta ise (4x3=) 12 saat fazla çalışma yapmış sayılacaktır. Çalışma şeklinin 24 saat çalışma, 48 saat dinlenme şeklinde olduğu durumlarda ise işçi birinci hafta 3 gün ikinci ve üçüncü haftalar 2 gün dördüncü hafta yine 3 gün çalışacağından, ilk hafta (3x3=) 9 saat, ikinci ve üçüncü haftalarda (2x3=) 6 saat, dördüncü hafta ise yine (3x3=) 9 saat fazla çalışmış sayılacaktır. Hafta tatili çalışmalarının uzun bir süre için hesaplanması ve miktarın yüksek çıkması halinde son yıllarda indirim yapılması gerektiği Yargıtay’ın istikrarlı uygulaması halini almıştır. Ancak, hafta tatili çalışmasının takdiri delil niteliğindeki tanık anlatımları yerine, yazılı belgelere ve işveren kayıtlarına dayanması durumunda böyle bir indirime gidilmemektedir.2

4857 sayılı İş Kanunu’nun, 46’ncı maddesinde 6 işgünü çalışan işçiye 7 günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az 24 saat hafta tatili verileceği hükmü yer almaktadır. Nöbet esasına göre çalışan işçi haftanın herhangi bir günü 24 saat çalışmaması halinde hafta tatilini kullanmış olacaktır. 

5.Sonuç
24 saat çalışma 24 saat dinlenme yapılan işyerlerinde çalışan kişilerin çalıştığı süre içinde, ilk hafta 56 saat, ikinci hafta 42 saat çalıştığı kabul edilerek, 45 saati aşan süreler fazla çalışma sayılmaktadır. İkinci hafta 42 saat çalışma ortaya çıktığından ikinci hafta için fazla çalışma ücreti söz konusu olmamaktadır. 24 saat çalışıp 24 saat dinlenen kişiler hafta tatiline hak kazanmamaktadır. 24 saat çalışılan işyerleri için; yapılan işin niteliği ve işyerinin özelliğine göre bu tür çalışanların uyku ve diğer zorunlu ihtiyaçlarını karşılamak için gerekli olan zaman dilimi gözetildiğinde, çalışmanın günde en fazla 14 saat sürdürülebileceği, 4857 sayılı İş Kanunu'nun göre bu durumda günlük 11 saate kadarki çalışmalar yönünden örtülü bir denkleştirmenin varlığı kabul edileceğinden, denkleştirmeye esas günlük 11 saati aşan süreler yönünden fazla çalışmanın varlığı kabul edilerek hesaplama yapılması gerektiği Hukuk Genel Kurulunun istikrar kazanmış 04.05.2006 tarihli ve 2006/9-107-144, 14.06.2006 tarihli 2006/9-374-382, 21.03.2007 tarihli ve 2007/9-150-160, 21.03.2007 tarihli ve 2007/9-174-164, 08.07.2007 tarihli ve 2007/9-582-557 ve 19.09.2007 tarihli ve 2007/9588-597 sayılı kararlarıyla yerleşik uygulama haline gelmiştir. Cumhur Sinan Özdemir - İş Başmüfettişi

Kaynakça
    4857 sayılı İş Kanunu
    İş Kanunu’na İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği
    Türk Dil Kurumu Sözlüğü –tdk.gov.tr
    Sarper SÜZEK, İş Hukuku, Eylül 2021
    Ayşenur Aydoğdu GÜNALP, Fazla Çalışmanın İspatı, Nisan 2021
    Özgül özkan ÜRÜN, Fazla Çalışma Ücreti, Ocak 2021
    Cumhur Sinan ÖZDEMİR, Soru-Cevap ve İçtihatlı İş Mevzuatı Rehberi, Mayıs 2018
    Yargıtay 9.HD-E:2008/17653-K:2010/04012-T:22.02.2010    
    Yargıtay 9.HD-E:2008/37043-K:2010/29013-T:15.10.2010    
 

KAYNAK : Lebib Yalkın Mevzuat Dergisi