Türk sosyal güvenlik sisteminde zorunlu (SSK, Bağ-Kur, Emekli Sandığı) sigortalılığın yanı sıra isteğe bağlı olarak da sigortalı olunabilmektedir.
Kişinin talebine bağlı olma özelliğinden dolayı, SGK isteğe bağlı sigortalılığı Bireysel Emeklilik Sistemi’ne (BES) benzerlik göstermektedir. Ancak, bu iki sistem birbirinin alternatifi değil, tamamlayıcısı niteliğindedir.
Hiçbir sosyal güvencesi olmayan kişiler, sosyal güvenliklerini sağlamak amacıyla SGK isteğe bağlı sigortalılığına prim ödeyebilmektedir.
Bu anlamda, 5510 sayılı Kanuna göre isteğe bağlı sigortalılık, kişilerin isteğe bağlı olarak prim ödemek suretiyle emeklilik (uzun vadeli sigorta kolları) ve genel sağlık sigortasına tabi olmalarını sağlayan sigorta türüdür.
SGK isteğe bağlı sigortalılığına prim ödeyen kişiler, gerekli şartları sağlamaları durumunda kendileri veya ölüm halinde geride kalan hak sahipleri (eş, çocuk, anne-baba) SGK’dan aylık alabilmekte, ayrıca 30 gün prim ödedikten sonra da genel sağlık sigortası kapsamında sağlanan sağlık hizmetlerinden (muayene, tedavi, ilaç vd.) yararlanabilmektedirler.
SGK’nın 2022/Mayıs ayı istatistiklerine göre, 53 bin 401’i erkek, 67.962’si kadın olmak üzere 121 bin 363 kişi isteğe bağlı sigortalı olarak prim ödemektedir.
Esasen, 2009-2022 dönemindeki SGK isteğe bağlı sigortalı sayılarına bakıldığında, isteğe bağlı sigortalı sayısının giderek azaldığı görülmektedir. Örneğin, 2009 yılında 389 bin 791 kişi olan isteğe bağlı sigortalı sayısı, 2022/Mayıs ayı itibariyle 121 bin 363 kişiye düşmüştür.
İsteğe bağlı sigortalı sayısındaki bu azalmanın en önemli nedeni, SGK isteğe bağlı sigortalılığına ödenen primlerin 4/b (Bağ-Kur) statüsünde sayılması, başka bir ifadeyle emeklilik şartlarının 4/a (SSK) statüsüne göre daha zor olmasından, bir diğer nedeni de aylık prim tutarının yüksek olmasından kaynaklanmaktadır.
Yazımızda, isteğe bağlı sigortalı olmak için hangi şartların arandığı, yabancı ülkede bulunanların isteğe bağlı sigortalı olup olmayacakları ve isteğe bağlı sigortalılıkla ilgili merak edilen diğer konulara değinilecektir.
İsteğe bağlı sigortalılık için hangi şartlar aranıyor?
İsteğe bağlı sigortalı olabilmek için;
- Türkiye’de ikamet etmek,
- 18 yaşını doldurmuş olmak,
- Zorunlu sigortalı (SSK, Bağ-Kur, Emekli Sandığı) olarak çalışmamak,
- Kendi sigortalılığı nedeniyle aylık bağlanmamış olmak,
- İsteğe bağlı sigortalılık için SGK’ya başvuruda bulunmak,
gerekmektedir.
Yukarıda belirtilen şartları yerine getirenler daha önce sigortalılık başlangıcı ve prim ödemesi olmasa dahi isteğe bağlı sigortalı olabilmektedir.
Kimler isteğe bağlı sigortalı olabilir?
İsteğe bağlı sigortalı olmaya ilişkin şartları taşıyanlardan;
- Zorunlu sigortalı olmayı gerektirecek şekilde çalışmayan veya sigortalı olarak çalışmakla birlikte ay içerisinde 30 günden az çalışan ya da tam gün çalışmayanlar,
- Kendi sigortalılıkları nedeniyle aylık bağlanmamış olanlar,
- Uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi hükümleri kapsamında Fransa, İngiltere, İsveç ve İsviçre’de ikamet edenler ya da çalışanlar,
- İsteğe bağlı sigortalı olmak için talepte bulunanlardan Türkiye’de ikamet etmekte iken
sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde bulunan, çalışan veya ikametini sonradan sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkeye taşıyan Türk vatandaşları,
- 193 sayılı Kanun’un 9’uncu maddesinin birinci fıkrasının (6) numaralı bendinde belirtilen
işleri yapan (vergiden muaf) kadın sigortalılar,
- Ceza infaz kurumları ile tutukevlerinin tesis atölye ve benzeri ünitelerinde çalıştırılan hükümlü ve tutuklular,
- Aday çırak, çırak ve işletmelerde mesleki eğitim gören öğrenciler, meslek liselerinde okumakta iken veya yüksek öğrenimleri sırasında zorunlu staja tabi tutulan öğrenciler,
- İŞKUR tarafından düzenlenen meslek edindirme ve geliştirme kurslarına katılan kursiyerler,
- Ülkemiz ile sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri,
- Kamu idarelerinde çalışmakta iken iş sözleşmesi askıda kalanlar,
- İşsizlik ödeneği almakta olanlar,
- İş sözleşmesi sona ermemiş olmakla beraber grev, ücretsiz izin ve işçinin mevsim ya da kampanya sonu bıraktığı işine yeni mevsim ya da kampanyada devam edecek olması nedeniyle iş sözleşmesi askıda kalanlar,
- 2008 yılı Ekim ayı başından sonra 5434 sayılı Kanun’un 12’nci maddesi uyarınca isteğe
bağlı iştirakçilik şartlarını taşımayanlar,
- Harp malulleri, 3713 ve 2330 sayılı kanunlara göre vazife malullüğü aylığı bağlanmış
maluller,
talep etmeleri halinde isteğe bağlı sigortalı olabilirler.
İsteğe bağlı sigortalılığa nasıl başvuru yapılabilir?
İsteğe bağlı sigortalı olmak isteyenlerin e-Devlet üzerinden veya “İsteğe Bağlı Sigorta Giriş Bildirgesini” doldurarak bizzat veya posta yoluyla SGK’ya başvurmaları gerekmektedir.
Ülkemiz ile sosyal güvenlik sözleşmesi olmayan ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri bu kapsamdaki sigortalılıkları devam ettiği sürece isteğe bağlı sigortalı olabileceklerinden, bu sigortalıların başvuru ve takip işlemleri sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenin işyeri sicil dosyasının işlem gördüğü SGK müdürlüklerinde yapılmaktadır.
Ceza infaz kurumları ile tutukevlerinde bulunanlardan isteğe bağlı sigortalı olmak isteyenlerin
talepleri ise mahkemece tayin edilen vasileri tarafından yapılmaktadır.
İsteğe bağlı sigortalılık prim tutarı ne kadardır?
İsteğe bağlı sigortalılıkta ödenecek olan prim tutarını kişinin kendisi belirlemektedir.
Buna göre, isteğe bağlı sigortalılıkta prim tutarı; sigorta primine esas kazanç alt sınırı (asgari ücret) ile üst sınır (asgari ücretin 7,5 katı) arasında kişinin kendisi tarafından belirlenen kazancın %32’sidir.
2022 yılı ikinci altı aylık dönemi için en düşük ve en yüksek aylık prim tutarları aşağıda gösterilmiştir.
İsteğe bağlı sigorta primi, ait olduğu ayı takip eden ayın sonuna kadar ödenmesi gerekir. Ait olduğu aydan itibaren en geç 12 ay içinde kendileri veya hak sahipleri tarafından gecikme cezası ve gecikme zammıyla birlikte ödenmeyen süreler, sigortalılık hizmeti olarak değerlendirilmez.
İsteğe bağlı sigortalılık ne zaman başlar ve sona erer?
İsteğe bağlı sigortalılık, kişinin talepte bulunduğu tarihi takip eden günden itibaren başlamaktadır.
Yine, isteğe bağlı sigortalılığının sonlandırma talebinde bulunulması durumunda, borcu olanların borçsuz olduğu ay sonu itibariyle, borcu olmayanların ise talep tarihi itibariyle, emeklilik talebinde bulunanların, aylığa hak kazanmış olmaları şartıyla talep tarihinden, ölen sigortalıların ölüm tarihinden, zorunlu sigortalı olarak çalışmaya başlayanların çalışmaya başladıkları tarihten bir önce, ikametgâhını yurtdışına taşıyanların, ikametini yurtdışına taşıdıkları tarihten itibaren isteğe bağlı sigortalılıkları sonlandırılmaktadır.
Yurtdışında bulunanlar isteğe bağlı sigortalı olabilir mi?
Kural olarak isteğe bağlı sigortalı olabilmek için, “Türkiye’de ikamet etme” şartı aranmaktadır. SGK bununla ilgili kontrolü de Kimlik Paylaşım Sistemi’ndeki ikamet adresini esas alarak yapmaktadır.
Dolayısıyla, isteğe bağlı sigortalı olmak isteyen kişilerin Türkiye’de ikamet adresi yoksa isteğe bağlı sigortalılığı kabul edilmemektedir.
Ancak, bu genel kuralın bazı istisnaları vardır.
Buna göre, 5510 sayılı Kanunun 5/g maddesi uyarınca ülkemiz ile uluslararası sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde iş üstlenen işverenlerce yurt dışındaki işyerlerinde çalıştırılmak üzere götürülen Türk işçileri ile uluslararası sosyal güvenlik sözleşmelerinden dolayı yurtdışından da ülkemizde isteğe bağlı sigortaya devam etme hakkı olanlar için Türkiye’de ikamet şartı aranmamaktadır.
Yine, Türkiye’de ikamet etmekte iken sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkelerde bulunan Türk vatandaşlarından, isteğe bağlı sigortalı olmak için talepte bulunanların yurt dışına çıkmadan önce Türkiye’de ikamet ettiklerinin Kimlik Paylaşım Sisteminden (KPS) tespit edilmesi halinde sosyal güvenlik sözleşmesi imzalanmamış ülkede bulunsalar veya daha sonradan ikametini taşısalar bile isteğe bağlı sigortalı olabilmektedirler.
Ülkemiz ile diğer ülkeler arasında imzalanan ikili sosyal güvenlik sözleşmeleri Anayasanın 90 ıncı maddesine göre milletlerarası antlaşma niteliğinde olduğundan, milletlerarası antlaşmalarla ülkemiz kanunlarının aynı konuda farklı hükümler içermesi nedeniyle çıkabilecek uyuşmazlıklarda milletlerarası antlaşma hükümleri esas alınmaktadır.
Bu çerçevede, Ülkemizle imzalanmış ikili sosyal güvenlik sözleşmelerine göre Fransa, İngiltere, İsveç ve İsviçre’de bulunanlar ile bu ülkelerde sigortalı olanlardan Türkiye’de ikamet etme şartı aranmaksızın isteğe bağlı sigortalı olma şartlarını yerine getirenler ülkemizde isteğe bağlı sigortaya prim ödeyebilmektedirler.
Türkiye’de ikamet eden yabancı uyruklular isteğe bağlı sigortalı olabilir mi?
Türkiye’de ikamet eden yabancı uyruklular da talep etmeleri durumunda isteğe bağlı sigortalı olabilmektedir.
Ancak, yabancı ülke vatandaşlarından Türkiye’de yerleşik olma hali bir yılı doldurmadıkça genel sağlık sigortası primi alınmamakta ve bu kişiler genel sağlık sigortalısı sayılmamaktadır.
Başka bir ifadeyle, bu durumda olanlardan isteğe bağlı sigorta primi olarak %20 oranında uzun vadeli sigorta kolları (malullük, yaşlılık, ölüm) primi alınmaktadır.
Türkiye’de yerleşik olma halinin 1 yılı geçmesinden sonra ise hem uzun vadeli sigorta kolları, hem de genel sağlık sigortası primi (toplam %32) alınmakta ve genel sağlık sigortasından yararlanabilmektedirler. Celal ÖZCAN
