I- GİRİŞ
Sigortalılık unsuru anayasa, yasa ve uluslararası sözleşmeler ile zorunlu kılınmış olup, çalışanların vazgeçilmez temel haklarından biri olup, işçi işveren arasında sözleşmelerle aksine hükümler düzenlenemez. Bu itibarla kanuna aykırı durumlar da işverenler başta idari para cezası olmak üzere bir takım yaptırımlar ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Ancak mevzuatımızda bazı durumlarda kişiler çalışmasına rağmen sigortalı sayılmamıştır. Bu itibarla çalışmamız istisnai haller olarak da nitelendirebileceğimiz kimlerin çalışmasına rağmen sigortalı sayılmayacağı hususu ele alınarak hazırlanmıştır.
II- ÇALIŞMASINA RAĞMEN SİGORTALI SAYILMAYACAK KİŞİLER
Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda sigortalı sayılamayacak kişiler belirtilmiş olup, bu kişilere aşağıda ayrıntılı olarak yer verilmiştir.
- · Şahıs Firmalarına Ait İşyerlerinde İşverenin Ücretsiz Çalışan Eşi
İşyerinde fiilen çalışmasına rağmen herhangi bir ücret ödemesi yapılmayan işverenin eşi sigortalı sayılmamış iken, ücreti ödemesinin varlığı halinde tabi defter ve kayıtlara usulüne uygun kayıt ettirilmesi şartıyla kanun kapsamında sigortalı sayılmıştır. Ancak işverenin annesi, babası ve çocukları ve diğer yakın akrabaları sigortalı sayılmayacak kişiler kapsamında değerlendirilmediğinden, işyerinde çalışmaları halinde bahse konu hısımlık sigortalı hak ve yükümlülüklerinden muaf tutulacağı anlamına gelmemekte ve işverenin eşi haricindeki yakınlarının fiili çalışmaları halinde sigortalı olmaları gerekmedir.
- · Konut İçinde Üçüncü Dereceye Kadar HısımlarArasındaYapılan İşlerde Çalışanlar
Aynı konutta birlikte yaşayan ve üçüncü dereceye kadar (üçüncü derece dahil) olan hısımlar arasında konut içinde yapılan işlerde çalışanlar sigortalı sayılmamaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken hususun dışarıdan kimse karışmaksızın işin üçüncü dereceye kadar hısımlarla yapılması ve anılan hısımların aynı konutta yaşıyor olması durumudur. Ancak konutta müştereken yapılan işte gerek aynı konut içinde yaşamakla birlikte hısımlık derecesi üçüncü dereceden sonraki bir derece hısımların çalışması gerekse de hısımlık bağı olmayanların çalışması halinde bu kişilerin sigortalı olması gerekmektedir. Bahse konu hısımların haricinde çalışan kişiler sigortalı hak ve yükümlülüklerinden faydalanması gerekmekte olup, başta idari para cezası olmak üzere kanundan gelen yükümlülüklerle karşı karşıya kalınacaktır.
- · Ücretsiz ve Süreksiz Olarak Ev hizmetlerinde Çalışanlar
Ev hizmetleri, çamaşır ve bulaşık yıkama, ütü yapma, cam silme, yemek yapma gibi evin gündelik işler olup, anılan işlerde ücretsiz ve süreksiz olarak çalışanlar sigortalı sayılmamıştır. Bilindiği üzere 4857 sayılı İş Kanunu’nun 10. maddesinde en çok otuz iş gün süren işler süreksiz, bundan fazla devam eden işler ise sürekli işlerden kabul edilmiştir. Ancak 01.04.2015 tarihinden itibaren ev hizmetlerinde çalıştırılanlar kanunun ek 9. maddesi kapsamında sigortalı sayılmışlardır.
- · Askerlik Hizmetini Yapmakta Olanlar
Sıhhi izinlerin üç aydan fazla olması, normal izinlerin ise her yıl için bir aydan fazlası, firarda geçen süreler ile erken terhis gibi durumlar muvazzaf askerlik hizmetinden sayılmadığından, anılan durumların haricinde fiili askerlik hizmeti için silahaltına alınanlar Kanun’un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılmamışlardır.
- · Yabancı Bir Ülkede Kurulu Bir Kuruluş Tarafından Geçici Olarak Çalışmaya Gönderilenler ile Türkiye'de Kendi Adına ve Hesabına Bağımsız Çalışanlardan Yurt Dışında İkamet Eden ve Yurt Dışından Sosyal Güvenliği Olanlar
Yabancı bir ülkede kurulu herhangi bir kuruluş tarafından ve o kuruluş adına ve hesabına Türkiye'ye bir iş için gönderilen ve yabancı ülkede sosyal sigortaya tâbi olduğunu belgeleyen kişiler ile Türkiye'de kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlardan, yurt dışında ikamet eden ve o ülke sosyal güvenlik mevzuatına tâbi olanlar sigortalı sayılmamışlardır. Ancak bilindiği üzere kanunun 4üncü maddesinin 1. fıkrasının (a) bendine tabi çalışan yabancılar belirli süreleri geçmesi halinde sigortalı sayılmış olup, Ülkemizle sözleşmesi olmayan ülkelerin vatandaşları 3 ay, akit ülke vatandaşları ise sözleşmedeki belirtilen süreler ile sınırlı kalmak üzere sigortalılık kapsamında sayılmamıştır.
- · Tatbiki Mahiyette Yapım ve Üretim İşlerinde Çalışan Öğrenciler
Resmi meslek ve sanat okulları ile yetkili resmi makamların müsaadesiyle kurulan meslek veya sanat okullarında tatbiki mahiyette yapım ve üretim işlerinde çalışan öğrenciler sigortalı sayılmamıştır.
- · Hasta ve Malullerin İşe Alıştırılması
Sağlık müesseselerinde işe alıştırılmak maksadıyla çalıştırılan hasta veya maluller hizmet sözleşmesi söz konusu olmadığından sigortalı sayılmamışlardır. Rehabilitasyon merkezlerinde beden ve ruh kusuru olanlar için sosyal ve ekonomik hayata uygun bir duruma getirilmesi, yeni bir işe alıştırılması anılan duruma örnek teşkil etmektedir.
- · Tarım ve Orman İşlerinde Çalışanlar
Kamu idareleri hariç olmak üzere tarım veya orman işlerinde hizmet akdiyle süreksiz olarak çalışanlar zorunlu sigortalı kapsamında değerlendirilmemektedir. Ancak bu kapsamda çalışanlar talepleri halinde Ek-5 kapsamında sigortalı olabilmekteler.
- · Kamu İdarelerinin Dış Temsilciliklerinde Çalışanlar
Kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde istihdam edilen ve temsilciliğin bulunduğu ülkede sürekli ikamet izni veya bu devletin vatandaşlığına da haiz bulunan Türk uyruklu sözleşmeli personelden, bulunduğu ülkenin sosyal güvenlik kurumunda sigortalı olduğunu belgeleyenler ile kamu idarelerinin dış temsilciliklerinde istihdam edilen sözleşmeli personelin uluslararası sosyal güvenlik sözleşmeleri çerçevesinde ve temsilciliğin bulunduğu ülkenin ilgili mevzuatının zorunlu kıldığı hallerde, işverenleri tarafından bulunulan ülkede sosyal sigorta kapsamında sigortalı yapılanlar sigortalı sayılmayacaklardır.
- · Gençlik ve Spor Faaliyetlerinde Görevlendirilenler
Gençlik ve Spor Bakanlığı, Spor Genel Müdürlüğü, Türkiye Futbol Federasyonu, bağımsız spor federasyonları tarafından yapılan her türlü gençlik ve spor faaliyetleri ile bu faaliyetlerle ilgili kamp, eğitim ve hazırlık çalışmalarında süreklilik arz etmeyecek şekilde görevlendirilenler hobi amaçlı bu çalışmalarından dolayı sigortalı sayılmamışlardır.
- · 5434 Sayılı Kanun’un Mülga Ek 76 ve Geçici 192nci Maddeleri Kapsamına Alınanlar
Atanan veya seçilenlerden görevleri süresinde sona erenler ile 5434 sayılı Kanun’un mülga geçici 191. maddesi gereği sözleşmeli personel olarak çalışmakta iken istekleri üzerine 5434 sayılı Kanuna göre Kurumumuzla ilgilendirilenlerden, 5434 sayılı Kanun’un mülga ek 76. maddesi ve mülga geçici 192. maddesi uyarınca istekleri üzerine yazılı başvuruda bulunmaları ve her ay emekli keseneklerini ve kurum karşılıklarını da yatırmaları şartıyla evvelce kurulmuş olan ilgileri devam ettirildiğinden, anılan sigortalıların Kanunun diğer bentlerine göre çalışmaları halinde bu sureler zarfında diğer bentlere tabi çalışmalarından dolayı sigortalı sayılmamışlardır.
- · Ücretsiz İzin Verilen Öğretim Üyeleri
2547 sayılı Kanun’un geçici 59. maddesi kapsamında ücretsiz izin kullanan öğretim üyelerinin mesleki faaliyette bulunmak ve meslek veya sanatlarını serbest olarak icra etmek istemeleri halinde iki yıl süre ile ücretsiz izinli sayılma imkanları bulunmakta olup, anılan sürede 5434 sayılı Kanun’un mülga ek 72. maddesine göre sigortalılıkları devam edeceğinden diğer bentlere tabi çalışmalarından dolayı sigortalı sayılmamışlardır.
- · Gelirleri ve Yaşları İtibariyle Muaf Tutulanlar
Aylık faaliyet gelirlerinden bu faaliyetine ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarı, prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyen gelir vergisinden muaf esnaflar faaliyetleri ile tarımda kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar kanunun 4/1-b bendi kapsamında zorunlu sigortalılıktan muaf tutulmuşlardır. Yine yıllık tarımsal faaliyet gelirlerinden, bu faaliyete ilişkin masraflar düşüldükten sonra kalan tutarın aylık ortalamasının, bu Kanunda tanımlanan prime esas günlük kazanç alt sınırının otuz katından az olduğunu belgeleyenler ile 65 yaşını dolduranların talepleri halinde faaliyetleri dolayısıyla kanunun 4/1-b bendi kapsamında zorunlu sigortalılıktan muaf tutulmuşlardır.
III- SONUÇ
Ülkemizde zorunlu sigortalılığı gerektirecek çalışmaları olan kişilerin sigortalı olmaları kendi tercihlerine bırakılmamış olup, anayasal ve yasal hükümlere istinaden zorunlu sigortalılık sistemi kapsamında koruma altına alınmıştır. Ancak özelliklede hizmet akdine tabi çalışma kapsamına girmeyen ve yukarıda zikredilen istisnai durumlar olarak da özetleyebileceğimiz işlerde çalışanlar sigortalı sayılmamışlardır. Bu itibarla çalışanların sigortasını bildirmemek kanuna aykırılık teşkil ettiği gibi sigortalı sayılmayan kişiler adına yapılan sigorta bildirimleri de kanuna aykırılık teşkil ettiği hususu göz önüne alınması gerekmektedir. http://www.y-akademi.com/ik/201909_KA.htm
Kemal AKYOL*
E-Yaklaşım / Eylül 2019 / Sayı: 321
5510 sayılı Kanun 16.06.2006 tarih ve 26200 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
6552 sayılı “İş Kanunu ile Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılması ile Bazı Alacakların Yeniden Yapılandırılmasına Dair Kanun” ile 5510 sayılı Kanun’a Ek 9. madde eklenmiştir.
6111 sayılı Kanun ile 5510 sayılı Kanun’a Ek 5. madde eklenmiştir.
650 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile 2547 sayılı Kanunu’na geçici 59. madde eklenmiş olup, 26.08.2011 tarihinden itibaren uygulamaya girmiştir.
SGK’nın 2011\13 sayılı Genelgesi.
