I- GİRİŞ
193 Sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 7. gelir unsuru Diğer Kazanç ve İratlar, Değer Artış Kazancı ve Arızi Kazançlardan meydana gelmektedir. Arızi kazanç isminden de anlaşılacağı üzere sürekli olmayan ara sıra yapılan ve bu yapılan işten gelir elde edilmesidir. Belli koşullar altında elde edilen bu gelir vergilendirmeye tabii olmaktadır. Arızi kazançlar genelde ara sıra yapılan ticari faaliyetlerden ve serbest meslek faaliyetlerinden meydana gelmektedir.
Bu çalışmada Gelir Vergisi Kanunu’nun 82. maddesinde yer alan arızi kazançların nasıl elde edildiği ve hangi koşullar altında vergilendirilmeye tabii olacağı detaylı bir şekilde açıklanacaktır.
A- ARIZİ KAZANÇLAR
Gelir Vergisi’nin 82. maddesinde yer alan arızi kazançlar altı bent halinde açıklanmıştır. Buna göre vergiye tabii arızi kazançlar;
• Arızi olarak ticari muamelelerin icrasından veya bu nitelikteki muamelelere tavassuttan elde edilen kazançlar,
• Ticari veya zirai bir işletmenin faaliyeti ile serbest meslek faaliyetinin durdurulması veya terk edilmesi, henüz başlamamış olan böyle bir faaliyete hiç girişilmemesi, ihale, artırma ve eksiltmelere iştirak edilmemesi karşılığında elde edilen hâsılat,
• Gayrimenkullerin tahliyesi veya kiracılık hakkının devri karşılığında alınan tazminatlar ile peştemallıklar (kiracıya ait tesisat ve malların tahliye ve devri sırasında kiralayan veya yeni kiracıya devrinde doğan kazançlar dâhil).
• Arızi olarak yapılan serbest meslek faaliyetleri dolayısıyla tahsil edilen hâsılat,
• Gerçek usulde vergiye tabi mükelleflerin terk ettikleri işleri ile ilgili olarak sonradan elde ettikleri kazançlar (zarar yazılan değersiz alacaklarla, karşılık ayrılan şüpheli alacakların tahsili dâhil).
• Dar mükellefiyete tabi olanların 45 maddede yazılı işleri arızi olarak yapmalarından elde ettikleri kazançlar.
Bu işlerden gelir elde eden mükellefler arızi kazanç elde ediyor gibi vergilendirilecektir. Ancak bir takvim yılında yukarıda yazılı 1, 2, 3, 4 numaralı bentlerde yazılı olan kazançların, 2019 yılı için, 33.000 TL’lik kısmı gelir vergisinden müstesnadır. Fakat henüz başlamamış olan ticari, zirai veya mesleki bir faaliyete hiç girişilmemesi ile ihale, artırma ve eksiltmelere iştirak edilmemesi karşılığında elde edilen kazançlar bu müstesnadan hariç tutulmuştur. Ayrıca vergisini düzenli ödeyen mükelleflere tanınan % 5’lik vergi indiriminden faydalanma hakkı olmamaktadır.
Arızi kazançlarda özellikle en hassas noktalardan bir tanesi arızi olarak yapılan serbest meslek faaliyetidir. Şöyle ki, arızi kazançlarda bir devamlılık söz konusu değilken ve sadece gelir elde edildiğinde beyanname verilip vergisi verilirken, serbest meslek kazançlarında ise mükellef gelir elde etsin veya etmesin her yıl beyanname vermek ile yükümlüdür. Bu noktayı bir örnek ile açıklayacak olursak, Mükellef Avukat Mehmet Aydın BİRGİLİ hiçbir gelir elde etmese bile her sene beyanname vermekle ile yükümlüdür. Öte yandan mükellef Mehmet Aydın BİRGİLİ 2018 yılı yılında üç defa danışmanlık yaptığı yabancı bir şirketten elde ettiği gelir “devamlılık arz etmediğinden” dolayı sadece 2019 yılındaki beyannamesinde arızi kazanç olarak elde ettiği geliri beyan etmek zorunda kalacaktır. Eğer bu şirketteki danışmanlığı sürekli hale gelirse bu kazanç arızi kazanç kapsamından çıkacaktır, hatta şirketin avukatı olması halinde elde ettiği gelir ücret olarak vergilendirilecektir.
Bir başka önemli nokta ise, bir mükellefin elinde bulundurduğu gayrimenkulü “tapusunu aldıktan sonra” 5 yıl sonra satması halinde elde edeceği gelir Değer Artış Kazancı olarak vergilendirilmesidir. Bu noktada, eğer bu iş devamlılık arz ederse Gelir Vergisi Kanunu’nun 37. maddesindeki Ticari Kazanç hükümlerine göre vergilendirilecektir. Fakat bu satımlardan elde edilen gelirler devamlılık arz etmese bile hiçbir koşulda arızi kazanç olarak vergilendirilmez.
B- ARIZİ KAZANÇLARIN TESPİTİ VE HESAPLANMASI
Arızi kazanç elde edenler mükelleflerin bu kazançlarının tespit edilmesi için bazı esaslar kabul edilmiştir.
• Alım-satım işlerinde kazanç, alım-satım işlerinden doğmuşsa malın satış bedelinden maliyet bedeli ve satış dolayısıyla yapılan giderler indirilir.
• Aracılık ve diğer ticari hizmet işlerinde, aracılık ve hizmet karşılığında alınan paralardan veya sağlanan menfaat değerlerinden bu iş dolayısıyla yapılan giderler indirilir.
• Ticari bir faaliyetin durdurulması için alınan paralarla ayınlar ve sağlanan menfaatlerin değerleri, peştemallıkların, tahliye ve devir tazminatlarının tutarları bunların safi miktarları sayılır. Ancak bu gelirleri elde edenler tarafından bu münasebetle ödenmiş giderler varsa tevsik şartıyla elde edilen hâsılattan düşülür.
• Serbest meslek faaliyeti dolayısıyla tahsil edilen hâsılattan bu faaliyet dolayısıyla yapılan giderler düşürülür.
• Gerçek usulde vergiye tabi mükelleflerin terk ettikleri işleriyle ilgili olarak sonradan elde edilen kazançların tespitinde elde etme için yapılan giderler indirilir([1]).
Arızı kazancın hesaplanmasını bir örnek ile açıklayacak olursak; 2019 yılında Avukat Mehmet Aydın BİRGİLİ uluslararası bir şirkete yapacağı yatırım ile ilgili bir defa danışmanlık yapmış ve bunun karşılığında 100.000 TL almıştır. Avukat Aydın BİRGİLİ elde ettiği bu kazançla ilgili herhangi bir masrafta bulunmadığı için mükellefin “safi kazancı” 100.000 TL olur.
Mükellef Mehmet Aydın BİRGİLİ 100.000 TL’den 2019 yılı istisna tutarı olan 33.000 TL’yi indirdikten sonra (100.000-33.000=67.000) kalan rakam arızi kazanç olarak 2020 Mart ayında beyan edecektir.
Eğer mükellef elde ettiği bu kazançla ilgili herhangi bir masraf yapmış olsaydı bu giderleri indirme hakkına sahip olacaktı.
II- SONUÇ
193 sayılı Gelir Vergisi Kanunu’nun 82. maddesinde açıklanan arızi kazançların en önemli özelliği devamlılık arz etmemesidir. Mükellefler eğer yaptıkları bir işten bir defaya mahsus olmak üzere bir gelir elde ediyorsa bu elde ettiği kazanç arızi kazanç olarak değerlendirilmektedir. Bu noktada serbest meslek kazancı veya ticari kazançtan ayıran iki önemli unsur bulunmaktadır. Öncelikle, gerek ticari kazanç elde eden gerek serbest meslek kazancı elde eden bir mükellef bir takvim yılında gelir elde etsin veya etmesin beyanname vermekle yükümlü olmaktadır. Ancak bir defaya mahsus yapılan veya ara sıra gelir elde ediliyorsa mükellef geliri hangi takvim yılında ediyorsa bir sonraki takvim yılında beyan etmekle yükümlüdür. İkinci husus ise, bir iş eğer ara sıra olarak başlayıp devamlılık arz etmeye başlarsa bu elde edilen gelir arızi olmaktan çıkar ve elde edilen gelirin cinsine göre serbest meslek kazancı, ticari kazanç veya zirai kazanç olmaktadır.
Mehmet Feyzi BİRGİLİ*
E-Yaklaşım / Haziran 2019 / Sayı: 318
* Dokuz Eylül Ünv. Sos. Bil. Fak. Maliye ABD Mali Hukuk Yüksek Lisans Öğr.
[1]Mehmet TOSUNER ve Zeynep ARIKAN, Türk Vergi Sistemi, Masaüstü Yayınları, İzmir-2018, s.199
