I- GİRİŞ

Kamuoyunda çeyiz parası olarak bilinen evlenme yardımı ile emzirme yardımı, doğum yardımı, ölüm yardımı ve cenaze ödeneği gibi sosyal güvenlik alanında öne çıkan ödemelerin bir kısmı her yıl Sosyal Güvenlik Kurumu’nca belirleniyor bir kısmı çeşitli parametrelere göre tespit ediliyor. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, Sigorta Primleri Genel Müdürlüğü’nün 15 Ocak 2019 tarih ve 2019/2 sayılı Genelgesi ile de bazı ödemelere ilişkin tutarlar açıklanmıştır. Evlenme yardımı ile memurlarla ilgili ölüm yardımı ödemelerinde de başka parametrelere göre hesaplama yapılmaktadır.

Bu makalede sigortalılık statülerine göre ilgili kanun ve ikincil mevzuatı çerçevesinde sosyal güvenlik sistemimizde öne çıkan sosyal yardımların ödeme usulleri ile 2019 yılı tutarlarından bahsedilecektir.

II- CENAZE ÖDENEĞİ

Cenaze ödeneği açısından 5510 sayılı Kanun’un 4/1-a, (eski SSK) 4/1-b (eski Bağ-Kur) ve ilk defa 4/1-c sigortalısı olanlar hakkında yapılacak işlemler 5510 sayılı Kanun’a göre yapılacak olup bunlardan devlet memuru olanlar hakkında 657 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaktadır.

5510 sayılı Kanun uyarınca iş kazası veya meslek hastalığı sonucu veya sürekli iş göremezlik geliri, malullük, vazife malullüğü veya yaşlılık aylığı almakta iken veya kendisi için en az 360 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortası primi bildirilmiş olup da ölen sigortalının hak sahiplerine Sosyal Güvenlik Kurumu Yönetim Kurulu’nca belirlenip Bakan tarafından onaylanan tarife üzerinden cenaze ödeneği ödenmektedir. Bu tutar 2019 yılı için 716,00 TL olarak belirlenmiştir.

Cenaze ödeneği, sırasıyla sigortalının eşine, yoksa çocuklarına, o da yoksa ana babasına, o da yoksa kardeşlerine verilmektedir. Cenaze ödeneğinin bu yakınlarına ödenememesi ve sigortalının cenazesinin gerçek veya tüzel kişiler tarafından kaldırılması durumunda, aynı tutarı geçmemek üzere belgelere dayanan masraflar, masrafı yapan gerçek veya tüzel kişilere ödenmektedir.

Kamu çalışanlarından 5510 sayılı Kanun’un 4/1-c maddesi kapsamında sigortalı sayılanlardan ölenlerin hak sahiplerine kendi kurumları tarafından ilgili mevzuat gereği ölüm yardımı hariç cenaze gideri, cenaze nakil gideri ödeneği veya bu mahiyette bir ödemenin yapılması halinde, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından ayrıca cenaze ödeneği verilmemektedir.

Burada genel olarak memurların 657 sayılı Kanun’a tabi olmalarından kaynaklanan taraflarına cenaze gideri ödenmesinden bahsedilmektedir. 657 sayılı Kanun’un cenaze giderleri başlıklı 210. maddesinde Devlet memurlarının ölümü halinde cenaze giderleri (cenazenin başka yere nakil dâhil) kurumlarınca ödeneceği, sürekli veya geçici görevle veyahut 657 sayılı Kanunun 78 inci maddesine göre yurt dışında bulunan Devlet memurlarından ölenlerin ve yurt dışında sürekli görevlerde bulunanların eşleri, bakmakla yükümlü oldukları ana, baba ve çocuklarının cenazelerini yurda getirmek için yapılması zorunlu olan giderler kurumlarınca karşılanacağı hükme bağlanmıştır.

Bu düzenlemeye göre sigortalının cenaze giderleri ilgili kamu kurumunca karşılanırsa sigortalıya ayrıca 5510 sayılı Kanun’a göre cenaze ödeneği verilmeyecektir. Yeni sistemde de devlet memurlarının cenaze giderleri ödeme uygulaması 657 sayılı Kanun’a göre devam etmektedir.

III- ÖLÜM YARDIMI

SSK ve Bağ-Kur sigortalısı iken Ekim 2008’de 5510 sayılı Kanun kapsamına alınanlar ile ilk defa 5510 sayılı Kanun kapsamında sigortalı olanlara ve emeklilerine ölüm yardımı verilmesine ilişkin Kanun’da bir düzenleme olmayıp sadece cenaze yardımı verilmesi öngörülmüştür. Ancak eski Emekli Sandığı iştirakçileri ve emeklileri hakkında 5434 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaya devam edileceğinden bunların emekli iken vefatı halinde eski sisteme göre hak sahiplerine ölüm yardımı ödenecektir. SSK sigortalılarının sendikal hakları çerçevesinde imzalanan toplu iş sözleşmesi hükümleri çerçevesinde de ölüm yardımı ödemeleri söz konusu olabilmektedir.

A- EMEKLİ SANDIĞI’NA TABİ MEMURLAR

1- Halen Görevde Olanlar

Memurlara ölüm yardımı 657 sayılı Kanun’un 208. maddesine göre ödenmektedir. Bu düzenlemeye göre 2019 yılında memurun, memur olmayan eşi veya aile yardımına müstahak çocuğu ölürse en yüksek memur aylığı tutarında (1.240,67 TL), kendisinin ölümü halinde sağlığında bildirdiği kimseye, yoksa eşine ve çocuklarına, yoksa anne-babasına, yoksa kardeşlerine en yüksek memur aylığının iki katı tutarında (2.481,34 TL) ölüm yardımı ödenecektir.

657 sayılı Kanun’a tabi çalışan 5510 sayılı Kanun’un 4/1-c maddesi kapsamında sigortalı sayılanlara ölüm yardımı 657 sayılı Kanun uyarınca verilmeye devam edilmektedir.

2- Emekli Sandığı Emeklileri

Emekli Sandığı’ndan aylık alan emekli memurların sadece kendilerinin ölümleri halinde sağlığında bildirdiği kişiye, yoksa eşine, yoksa çocuklarına, yoksa ana-babaya, yoksa kardeşlerine en yüksek devlet memuru aylığı tutarının iki katı tutarında (2.481,34 TL) ölüm yardımı ödenmektedir. Ancak vefat edenin almakta olduğu aylık miktarının (makam, temsil veya görev tazminatı tutarları hariç) söz konusu tutardan fazla olması halinde ölüm yardımı aylık miktarı üzerinden ödenir.

Bu kişilerde yoksa cenazeyi kaldıran kişiye faturalandırması şartıyla bu tutarı geçmemek üzere masraflar ödeniyor.

Emekli Sandığı’na tabi görev yapmakta veya daha önce görev yapmış iken 5510 sayılı Kanun’un 4/1-c maddesi kapsamında sigortalı sayılanlara emekli olduktan sonra vefatları halinde eski sisteme göre ölüm yardımı verilmeye devam edilmektedir.

B- İLK DEFA 4/1-c SİGORTALISI OLAN MEMURLAR

İlk defa 5510 sayılı Kanun’un 4/1-c maddesine tabi sigortalı sayılacak göreve giren kamu çalışanları adına görevde iken vefatları halinde ölüm yardımı 657 sayılı Kanun’a göre yapılacak, emekli olduktan sonra ise ölüm yardımı adı altında bir ödeme yapılmayacak, sadece 5510 sayılı Kanun’un 37. maddesi gereğince belirlenen tutar üzerinden cenaze yardımı yapılacaktır.

IV- EMZİRME YARDIMI

Gerek 5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kanunu’na tabi olarak çalışan, gerekse ilk defa 5510 sayılı Kanun’un 4/1-c maddesi kapsamında sigortalı sayılacak göreve başlayan kamu çalışanlarına emzirme yardımı adı altında bir ödeme yapılmamaktadır. Bu konuda 657 sayılı Kanun’da ve 5434 sayılı Kanun’da bir düzenleme yoktur.

5510 sayılı Kanun’da ise 15. maddede hastalık ve analık halleri sayılmış, 16. maddede ise hastalık ve analık sigortalarından sayılan haklar belirtilmiştir. İki maddede de uygulamanın sadece 5510 sayılı Kanun’un 4/1-a ve 4/1-b maddeleri kapsamında sigortalı sayılanlar hakkında yapılacağı açıkça belirtilmiştir.

Buna göre sigortalı kadına veya sigortalı olmayan karısının doğum yapması nedeniyle sigortalı erkeğe, 5510 sayılı Kanun’un 4/1-a ve 4/1-b maddeleri kapsamındaki sigortalılardan, kendi çalışmalarından dolayı gelir veya aylık alan kadına yada gelir veya aylık alan erkeğin sigortalı olmayan eşine, her çocuk için yaşaması şartıyla doğum tarihinde geçerli olan ve Kurum Yönetim Kurulu’nca belirlenip Bakanlık makamınca onaylanan tarife üzerinden emzirme ödeneği verilmesi öngörülmüştür. Bu tutar ise 2019 yılı için 180,00 TL olarak belirlenmiştir.

V- EVLENME YARDIMI

Evlenme yardımı Emekli Sandığı’nda en geniş hali ile SSK’da ise kısmen uygulanmaktaydı. Ana veya babalarından dolayı Bağ-Kur’dan yetim aylığı alan kız çocukları ise evlenmeleri halinde, evlenme yardımı alamıyordu. Ancak, 1 Ekim 2008’den sonra yetim aylığı almakta iken evlenen kız çocuklarının aylıklarının 24 katı tutarında çeyiz yardımı almalarına imkân sağlanmıştır. Emekli Sandığı’ndan evlenme yardımı alan eş ve anne kapsamdan çıkarılmıştır. Ama memurlardan ilk defa 4(1-c sigortalısı olanlar için uygulama böyle olacak Emekli Sandığı’na tabi memurlar için ise eski uygulamaya devam edilmektedir.

A- 5510 SAYILI KANUN ÖNCESİ DURUM

Emekli Sandığı’ndan dul ve yetim aylığı alanlardan, evlenmeleri sebebiyle aylığı kesilen eş ve kız çocuklarla, anaya bir defaya mahsus olmak üzere almakta oldukları dul veya yetim aylıklarının on iki aylık tutarı evlenme ikramiyesi olarak ödeniyordu. Bu sürede boşanmaları halinde aylıkları süre doluncaya kadar ödenmiyordu. Aylık talebinde bulunmaları halinde ise kalan süre kadar borç çıkartılarak borcun Emekli Sandığı’nca tahsil edilmesinden sonra tekrar aylıkları ödenmeye başlanıyordu. Evlenme ikramiyesinin hesabında makam, kadrosuzluk, temsil tazminatları ile harp malullüğü zammı dikkate alınmıyordu.

Evlenme ikramiyeleri evlendikten sonra müracaat edilmediği için hiç tahakkuk ettirilmemiş olması halinde 5 yıllık, tahakkuk ettirilip müracaata kadar saklı tutulmuş olması halinde ise 10 yıllık zamanaşımına tabidir.

SSK’da ise sigortalının ölümünden dolayı aylık ve gelir almakta olan hak sahibi kız çocuklarına evlenmeleri halinde bir defaya mahsus olmak üzere aylık veya gelirlerinin iki yıllık tutarı evlenme yardımı olarak veriliyordu. İki yıl içerisinde meydana gelen boşanma veya dul kalma halinde bu süre için tekrar aylık veya gelir ödenmiyordu.

Bağ-Kur’da ise hiçbir şekilde evlenme ikramiyesi ödenmiyordu.

B- 5510 SAYILI KANUN SONRASI DURUM

Yeni düzenlemede evlenmeleri nedeniyle, gelir veya aylıklarının kesilmesi gereken kız çocuklarına evlenmeleri ve talepte bulunmaları halinde almakta oldukları aylık veya gelirlerinin iki yıllık tutarı bir defaya mahsus olmak üzere evlenme ödeneği olarak peşin ödenecek. Evlenme ödeneği alan hak sahibinin aylığının kesildiği tarihten itibaren iki yıl içerisinde yeniden hak sahibi olması halinde, iki yıllık sürenin sonuna kadar gelir veya aylık bağlanmayacak. Bu durumda olanlar genel sağlık sigortalısı sayılacaklar.

Evlenme ödeneği verilmesi halinde, diğer hak sahiplerinin aylık veya gelirleri evlenme ödeneği verilen sürenin bitimini takip eden ödeme döneminden itibaren ölüm aylığının hak sahiplerine paylaştırılması esaslarına göre yeniden belirlenecektir.

C- EMEKLİ SANDIĞI’NA TABİ MEMURLAR AÇISINDAN ÖZEL DURUMLAR

Memurlardan 15 Ekim 2008 öncesinde Emekli Sandığı iştirakçiliği bulunanlar hakkında 5510 sayılı Kanun’un geçici 4. maddesi doğrultusunda 5434 sayılı Kanun hükümleri uygulanmaktadır. Buna göre Emekli Sandığı’na tabi memurların vefatları halinde anne, eş ve çocuklarına bağlanacak aylıklar hakkında 5434 sayılı Kanun hükümleri uygulanacağından daha önce evlenme yardımından yararlanma hakkı bulunan anne, eş ve kız çocuğa evlenme yardımı ödenmeye devam edilmektedir.

Ancak Emekli Sandığı’na tabi memurlardan fiili hizmet süresi 5-10 yıl arasında olan iştirakçilerden dolayı taraflarına 5510 sayılı Kanun uyarınca dul ve yetim aylığı bağlananların aylığa hak kazanma, evlenme ve cenaze ödenekleri ile ödemeye devam şartları 5510 sayılı Kanun’un 32, 34 ve 37. maddelerine göre yapılacağından bunlar hakkında 5510 sayılı Kanun hükümleri uygulanacak ve bunlardan sadece kız çocukları evlenme yardımından son aylıklarının 24 katı tutarında yararlanacaklardır.

VI- DEĞERLENDİRME VE SONUÇ

Sosyal güvenlik alanında emeklilere veya sigortalılara yapılan ödemelerden yararlanma esaslarına bakıldığında özellikle memurlar açısından çok farklı hakları içeren ikili bir durum ortaya çıkmıştır. Emekli Sandığı’ndan emekli olanlara ölüm yardımı verilmesi, Emekli Sandığı’ndan hak sahibi kapsamında eş veya çocuktan dolayı aylık alan eşler ile annelere de evlenme yardımı verilmesi en önemli farklı ödemelerdendir. Bu nedenlerle sosyal yardımların en geniş uygulama şekli ile herkes için aynı şekilde birleştirilmesi gerekmektedir. http://www.y-akademi.com/ik/201903_as2.htm

Akın ŞİMŞEK*

E-Yaklaşım / Mart 2019 / Sayı: 315

* Kamu Yönetimi Uzmanı, Rekabet Kurumu, İdari Koordinatör