Ülkelerarası ticarette, mal ve para hareketlerinin hiçbir sınırlama konmadan yapılması arzu edilir, amaçlanır. Ancak bu ideale ulaşmak mümkün değildir. Bu amaca ulaşmak için kurulmuş iki örgütten biri Dünya Ticaret Örgütü (DTO) , diğeri Uluslararası Para Fonu’dur (UPF). Mal hareketlerinin serbestleşmesini sağlamak üzere Dünya Ticaret Örgütü ve parasal hareketlerin serbestliğinin sağlanması amacıyla Uluslararası Para Fonu kurulmuştur. Mal ve para hareketlerinin uluslararası ölçekte gerçekleşmesinde, ülkelerin farklı yapılarından, farklı zenginliklere ve farklı düşüncelere sahip olmalarından dolayı sağlanmasında büyük güçlükler bulunmaktadır. Bu güçlülerin üstesinden gelinebilmesi bakımından günümüzde daha çok bölgesel birliklerin oluşumu hızlanmıştır.
Kambiyo kontrol sistemi, bir ülkedeki para birimini yabancı para birimleriyle değiştirmek veya yabancı para birimlerini yabancı ülkelere transfer etmek için belirli yasaklamaların, sınırlamaların veya izinlerin olduğu bir sistemdir. Bu sistem, uluslararası ticaret, yatırım ve sermaye hareketleri gibi para birimi üzerindeki işlemleri düzenler ve kontrol eder.
Kambiyo kontrol sistemi, genellikle ekonomik istikrarsızlık ve dış ödemelerinde sorun yaşayan ülkelerin, sermaye/para hareketlerini ve döviz kurlarını kontrol altına almak suretiyle ekonomik istikrarı korumak veya finansal krizleri önlemek amacıyla başvurdukları bir yöntemdir.
Bu sistem, bir ülkenin döviz rezervlerini korumak, rezervlerin azalmasını önlemek amaçlı da kullanılabilir. Ülke döviz rezervleri olması gereken miktara göre nispeten daha düşük seviyelerde ve bunun yanında ülke para birimi değer kaybediyorsa, para otoritesi ki genellikle ülke merkez bankaları veya resmi otoriteler tarafından döviz piyasasına müdahale edilerek para biriminin değeri korunmaya çalışılır.
Diğer taraftan kambiyo kontrol sistemi ile uygulamaya konulan sermaye hareketleri üzerindeki yasaklamalar, sınırlamalar uluslararası ticareti engelleyebilir, ülkeyi kapalı bir ekonomi haline sokabilir.
Bazı ülkelerde bu sistem geçmişte uygulanmış ve sonrasında kaldırılmış olsa da halen kambiyo kontrolleri uygulayan ülkeler bulunmaktadır.
UPF'nin yayınladığı “Döviz Düzenlemeleri ve Döviz Kısıtlamaları Yıllık Raporu”na (Annual Report on Exchange Arrangements and Exchange Restrictions) göre 2021 yılı itibarıyla kambiyo kontrollerini uygulayan ülkelerden bazılarının Arjantin, Belarus, Çin, Eritre, İran, Kuzey Kore, Küba, Myanmar, Sri Lanka, Sudan, Surinam, Suriye, Türkmenistan, Venezuela ve Zimbabwe olduğu anlaşılmaktadır. Bu ülkeler, yabancı para birimi alım ve satımını sınırlayan, kambiyo işlemlerini düzenleyen, yasaklayan bir dizi önlem almaktadır. Ancak bu ülkeler zaman içerisinde değişebilmektir. Diğer taraftan bazı ülkelerde, sınırlandırılmış döviz işlemleri gibi daha hafifletilmiş döviz kontrol mekanizmaları da uygulanabilmektedir.
Günümüzde “kambiyo kontrol sistemi”ni uygulayan bazı ülkelere örnek verilecek olursa;
Arjantin: Ekonomik istikrarsızlık yaşadığı son dönemlerde sıkı bir kambiyo kontrolü uygulamaktadır. Hükümet, yatırımcıların döviz çıkışını sınırlamakta ve yabancı yatırımları denetlemektedir.
Brezilya: Uzun yıllardır kambiyo kontrolü uygulayan bir ülkedir. Hükümet, ülke dışında yatırımcıların yatırım yapma ve dövizle çıkış yapma haklarını kısıtlamaktadır.
Çin: Dünyanın en büyük ekonomilerinden birisidir. Uzun yıllardır kambiyo kontrolü uygulayan ülkelerdendir. Döviz kurunu belirleme ve döviz piyasasını kontrol etme konusunda Çin yönetimi, sıkı bir şekilde piyasayı kontrolü altına almıştır.
Venezuela: Son yıllarda ekonomik istikrarsızlık yaşamış ülkelerdendir. Bu nedenle sıkı bir kambiyo kontrolü uygulamaktadır. Yönetim, döviz çıkışını sınırlamaktadır ve yatırımcıların yatırımlarını denetlemektedir.
Bu ülkeler, genel olarak kambiyo kontrolü yoluyla ekonomiklerinde para birimlerindeki dalgalanmaları sınırlamayı ve finansal istikrarı sağlamayı amaçlamaktadırlar. Ancak kambiyo kontrolü politikaları, serbest piyasa ekonomileri için sınırlayıcı ve kısıtlayıcı olarak kabul edilir. Diğer ülkelerin ekonomik etkileşimleriyle çatışabilir, bu nedenle genel olarak kabul görmez uygulamalardır.
Özetle, kambiyo kontrol sistemi, bir ülkenin para biriminin kontrol edilmesine ve yönetilmesine yardımcı olmak üzere ülke resmi otoritesinin bir dizi kurallar ve düzenlemelerle piyasayı yönetmesidir. Bu sistem, para birimi değerinin korunması, döviz rezervlerinin korunması ve sermaye hareketlerinin yasaklanması, sınırlanması gibi amaçlar için kullanılır. Ancak sonuçta kambiyo kontrol sistemi uluslararası ticareti sınırlayabilir ve yabancı yatırımları engelleyebilir.
Sorun ülke döviz kaynaklarının yetersizliğinden dolayı döviz varlıklarını artırmaya yönelik olarak yapılan ancak dünya çapında ticari dengeleri bozan bir durum ortaya çıkarabilir.
Uluslararası kuruluşlar; kambiyo kontrol sistemi gibi finansal düzenlemelerin, finansal istikrarı sağlama ve kriz yönetimi amacıyla kısa vadeli bir çözüm olabileceğini kabul ederken, uzun vadede ekonomik büyümeyi sınırlandırdığını ve ekonomik açıkları artırdığını savunmaktadır.
Sonuç olarak, kambiyo kontrollerinin mümkün olan en kısa sürede kademeli olarak kaldırılması ve yerine piyasa tabanlı finansal düzenlemelerin uygulanması gerektiği ileri sürülür. Bülent DEMİRBAĞ - Hazine Başkontrolörü
https://www.ekonomim.com/kose-yazisi/gunumuzde-kambiyo-kontrol-sistemini-uygulayan-ulkeler/690565
