Ticari mal alım satımı yapan veya imalat işi ile uğraşan firmalarda işin mahiyetine göre değişik oranlarda fire ve yitik meydana gelmektedir. Meydana gelen fire ve kayıpların maliyet unsuru olarak kayıtlara intikal ettirilebilmesi için sektörde meydana gelebilecek fire ve zayiat oranlarının yetkili kurum veya kuruluşlarca belirlenmiş olması gerekmektedir. Yaygın olarak Sanayi Odaları veya Ticaret Odalarının meslek komiteleri kararları fire ve kayıp oranları için geçerli kabul edilmektedir. Firmalar mümkünse kendi faaliyetlerine ilişkin olarak ilgili odalardan kendi adlarına fire ve yitik oranlarına ilişkin yazı alabilirler ise faydalı olacaktır. Çünkü genel verilmiş fire ve zayiata ilişkin kararlar firmaların faaliyet konularına her zaman bire bir uymayabilmektedir. Fire ve kayıp oranlarına ilişkin olarak firma tarafından alınmış bir yazı olmamakla beraber konu hakkında odaların meslek komiteleri tarafından alınmış bir karar varsa, kararda belirtilen oranları aşmamak koşuluyla meydana gelen fire ve yitikler maliyet unsuru olarak dikkate alınabilir.
Belirlenen fire ve yitik oranlarını bariz bir şekilde aşan fire ve zayiat meydana gelmiş ise bunun nedeninin açıklanabilir ve kabul edilebilir olması gerekir. Aksi takdirde aşan kısım cezalı tarhiyat konusu yapılabilir.
Mallarda değer düşüklüğünden bahsedilebilmesi için; malın yangın, deprem ve su basması gibi afetlerden, ya da bozulmak, çürümek, kırılmak, çatlamak, paslanmak, malın lekelenmesi, solması, modasının geçmesi, teknik icaplar nedeniyle iktisadi kıymetin kullanımından vazgeçilmesi gibi hallerden dolayı iktisadi kıymetlerinde önemli bir azalış meydana gelmesi gerekmektedir.
Firmaların herhangi bir nedenle değeri düşen malı varsa, bu mallarda meydana gelen değer düşüklüğünün tespit edilmesi için olayın vukuu bulduğu tarihte Takdir Komisyonuna müracaat edilerek tespit yaptırılması gerekmektedir. Takdir komisyonlarına müracaatın en geç hesap döneminin son gününde yapılmış olması ve kararın ise en geç kurumlar vergisi beyanname verme süresi içinde alınmış olması gerekmektedir.
Bozulma, çürüme veya son kullanma tarihinin geçmesi gibi nedenlerle süreklilik arz eden imha işlemlerine konu emtianın değerleme işlemi aşağıda yer almaktadır.
Zayi olan mallar için de ilgili birimlerden alınacak ekspertiz raporu ile birlikte ilgili mahkemeye başvurmak suretiyle tespit yaptırılması halinde zayi olan mallar gider veya maliyet olarak dikkate alınabilir. Zayi olan mallar için yüklenilen KDV ‘nin indirim konusu yapılması mümkün değildir. Daha önce indirim konusu yapılmış ise olayın vukuu bulduğu dönemin, 1Nolu KDV beyannamesinin “İlave Edilecek KDV” satırına dâhil edilmek suretiyle indirim hesaplarından çıkarılması gerekmektedir.
Malların Zayi Olması Sonucu Meydana Gelen Kayıplar
KDV Genel Uygulama Tebliğinin III-C/2,4 numaralı bölümünde, kullanım süresi geçen veya kullanılamayacak hale gelen malların zayi olan mal olarak değerlendirileceği; KDV Kanununun 30/c maddesine göre mükelleflerce bu malların iktisabında yüklenilen KDV’nin indirim konusu yapılmasının mümkün olmadığı ifade edilmiştir.
· İmalatta kullanılmak için alınan ancak imalata girmeden eskime, bozulma, çürüme, çatlama vb. nedenlerle kullanılamaz hale gelen ve bu nedenle imalatta veya ambalajlamada kullanılabilme vasfını yitiren hammadde ve malzeme ile ambalaj maddeleri,
· Son kullanma tarihinin geçmesi, çeşitli kimyasallar içerdiğinin tespit edilmesi gibi nedenlerle kanunen tekrar satılması mümkün olmayan ve imha edilen bisküvi, çikolata, konserve gibi gıda ürünleri,
· Sağlık Bakanlığınca kullanımının yasaklanması nedeniyle imha edilen ilaçlar ile kullanım süresi içinde formül hatası bulunan, miadının dolması veya hasar görmesi nedeniyle kullanılamaz hale gelmiş, üretimden kalkmış, insan sağlığını tehdit eden ilaçlar,
· Hatalı dikim, renk farklılığı, leke ve benzeri nedenlerle ya da şirket politikası gereği satışı mümkün olmadığından imha edilen mallar,
· Kullanım ömrünü tamamladığı için imha edilen araç lastikleri, için yüklenilen KDV indirim konusu yapılamayacaktır.
Malların Değerinin Düşmesi Sonucu Meydana Gelen Kayıplar
Malın tamamen yok olmaması, ancak değerinde önemli derecede düşüklük meydana gelmesi halinde malın zayi olması hükümleri geçerli olmayacaktır. Bu durumda malların zayi olması değil düşük bedelle veya zararına satışı söz konusu olacağından, bu malların iktisabı dolayısıyla yüklenilen KDV’nin indirim konusu yapılabileceği tabiidir.
Örnek:
· Üretim esnasında renginde problem olan giyeceklerin,
· Yangın sonucu tamamen yok olmayan ve ekonomik değeri olan yedek parça ve malzemelerin daha düşük bir fiyatla satılması halinde bunlar nedeniyle yüklenilen KDV'nin tamamı indirim konusu yapılabilecektir.
Eczanelerde fire uygulaması hem İlaç Takip Sistemi (ITS) uygulaması hem de vergi mevzuatı açısından önemli olup gerçek fire tutarının belirlenebilmesi için fiili sayım yapılması gereklidir.
Değeri Düşen ve Zayi Olan Mallar Nedeniyle Sigorta Tazminatı Alınması:
Emtia ile ilgili alınan sigorta tazminatları VUK un 330. Maddesinde emtia ve zirai mahsul ve hayvan kıymetlerinde vukua gelen zayiat dolayısıyla alınan sigorta tazminatları bunların değerlerinden fazla olursa bu fazlalık kâra alınır. İşletme hesabı esasında tutulan defterde bu tazminat hasılat kaydedilir. Şeklinde düzenlenmiştir.
Bu durumda sigortadan alınan tazminat emtiada Takdir Komisyonu tarafından tespit edilen değer düşüklüğünden fazla ise aradaki fark kâra ilave edilecektir.
Değeri Düşen ve Zayi Olan Mallara İlişkin Muhasebe Kayıtları:
Emtiada meydana gelen değer düşüklüğü karşılık ayrılmak suretiyle gidere konu edilir.
ÖRNEK:
Trafik kazası nedeniyle zarar gören ve şirketin kayıtlarında 1.000.000,00 lira olarak yer alan emtianın emsal bedeli Takdir Komisyonu tarafından 500.000,00 lira olarak takdir edilmiştir.
…………………../…………………………………………….
157 DİĞER STOKLAR 1.000.000,00
153 TİCARİ MALLAR 1.000.000,00
Zarar gören malın diğer stoklar hesabına aktarılması işlemi
…………………./………………………………………………………
654 KARŞILIK GİDERLERİ 500.000
158 STOK DEĞ. DÜŞÜK. KARŞ. 500.000
690 DÖNEM KARI VE ZARARI 500.000
654 KARŞILIK GİDERLERİ 500.000
Takdir komisyonu tarafından zarar gören malın değerinin 500.000,00 lira olarak takdir edilmesi işlemi
…………………………………………../…………………………………………………
100 KASA 885.000,00
600 YURT İÇİ SATIŞLAR 750.000,00
391 HESAPLANAN KDV 135.000,00
621 SATILAN TİC.
MAL. MALİYETİ 1.000.000,00
157 DİĞER STOKLAR 1.000.000,00
158 STOK DEĞER
DÜŞÜKLÜĞÜ KARŞ. 500.000,00
644 KONUSU KALM. KARŞ.500.000,00
644 KONUSU
KALMAYAN KARŞ. 500.000,00
690 DÖNEM KAR VE ZARARI 500.000,00
Zarar gören mallar 750.000 liraya satılmıştır.
………………………………………………………../……………………………………….
689 DİĞ. OLAĞAN DIŞI
GİD. VE ZARAR. 1.180.000,00
153 TİCARİ MALLAR 1.000.000,00
391 HESAPLANAN KDV 180.000,00
Malların tamamen zayi olması durumunda yine Takdir Komisyonunun Kararı üzerine malın maliyet bedeli 689 DİĞER OLAĞANDIŞI GİDER VE ZARARLAR hesabına yazılacaktır.
………………………/…………………………………………………
102 BANKA 500.000
679 DİĞ.OL.DIŞI GEL.VE KAR. 500.000
Değeri düşen veya tamamen zayi olan mal için sigortadan tazminat alınması halinde alınan tazminat 679- DİĞER OLAĞAN DIŞI GELİR VE KÂRLAR hesabına yazılacaktır. Sigortadan 500.000 YTL tazminat alınmışsa:
………………………………………………/…………………………………..
Fire Sonucu Meydana Gelen Kayıplar:
Fire, bir malın imalat sürecinde veya tüketiciye arzına kadar kendi doğal akışı içinde uğradığı fiziksel kayıp olarak tanımlandığından, imalat sırasında veya sonrasında meydana gelen firelerin zayi olan mal kapsamında değerlendirilmesi mümkün bulunmamaktadır. Bu durumda, daha önce indirim konusu yapılan KDV’nin de düzeltilmesine gerek yoktur. Ancak, yasal düzenleme veya ilgili mesleki kuruluşlar tarafından belirlenen fire miktarını aşan kayıplara ilişkin giderlerin, Gelir veya Kurumlar Vergisi Kanunlarına göre kazancın tespitinde indiriminin kabul edilmemesi halinde, bu giderler dolayısıyla yüklenilen KDV nin de indirim konusu yapılması mümkün değildir.
Örneğin;
· Akaryakıtın depolanması sırasında ortaya çıkan ve ilgili kuruluşlar tarafından belirlenen oranlar dâhilindeki kayıplar,
· Balık çiftliklerinde balık üretimi esnasında pazarlama aşamasına ulaşıncaya kadar geçen süreçte, balık üretim ve besleme firesi olarak oluşan balık ölümleri,
· Tavuk çiftliklerinde, üretimin doğal sonucu oluşan kayıplar,
· Hazır giyim eşyası dikiminde veya ayakkabı yapımında üretim sürecindeki kesme, biçme, dikme gibi işlemlerin doğal sonucu olarak ortaya çıkan kayıplar,
Fire olarak değerlendirilmekte olup, bunlara ilişkin yüklenilen KDV indirim konusu yapılabilecektir.”
Fire ticaret ve sanayi odalarının bildirdiği fire oranları içinde meydana gelen kayıplar gider olarak kabul edilebilir. Kabul edilebilir normal fire oranlarının üstündeki kayıplar ise gider olarak kabul edilemez.
Alıştırma:
———————- / ————————
730 GENEL ÜRETİM GİDERLERİ
150 İLK MADDE VE MALZEME
Yasal sınırlardaki Firenin kaydı
———————- / ————————
Fire miktarının normal fire sınırını aşması durumunda ise, normalin üzerinde kalan kısım kanunen kabul edilmeyen giderler hesabında gösterilir
———————- / ————————
689 OLAĞAN DIŞI GİDER VE ZARARLAR
150 İLK MADDE VE MALZEME
Normal fire dışındaki Firenin kaydı
———————- / ————————
KKEG yazılan fireye ait KDV ilave edilir.
Örnek: XYZ Ltd.Şti’nin dönem içinde 1.geçici vergi dönemi itibariyle stoklarında 500.000 TL’lik stok bulunmaktadır. Ayrıca, şirketin yılsonunda stoklarının yüzde 10’unun fireye uğradığı tespit edilmiştir. İşletmenin faaliyet gösterdiği alanda yasal fire oranı yüzde 3’tür.
500.000 x 0,10= 50.000 TL Toplam Fire Tutarı
500.000 x 0,03=15.000 TL Yasal Fire Tutarı
50.000 – 15.000 = 35.000 TL Aşırı Fire Tutarı
--------------------------------------31.03.--------------------------
689 DİĞ.OL.DIŞ.GİD.ZAR. 35.000
621 SAT.TİC.MAL.MAL 15.000
153 TİCARİ MALLAR 50.000
Fire kaydı
------------------------------------31.03.--------------------------------
901 MATRAHA EKLENECEK UNSURLAR 35.000
900 MATRAHA EKLENECEK UNSURLAR 35.000
Aşırı firenin KKEG olarak takip edilmesi
…………………//…………………………………………………………………
Çalınan mallarda muhasebe uygulama
İşletme çalınan ticari mal veya hammaddeleri; Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler olarak 689 Diğer Olağan Dışı Gider ve Zararlar hesabının borç bölümünde takip edeceklerdir. Ayrıca önceki dönemlerde alınan ticari mallar veya ham maddeler için yüklenilen yani indirim konusu olan KDV çalınmanın olduğu dönemde indirim konusu yapılamayıp 391 Hesaplanan KDV hesabının alacağında gösterilerek beyan edilecektir
1- Ticari Malların Çalınması ile İlgili Muhasebe Kayıtları
1-1- Ticari Malların Alınması
İşletme 10,000 TL + % 18 KDV’li ticari malı satıcıdan veresiye almış ve deposuna koymuştur.
Bu işlemde klasik muhasebe kaydı olarak ticari mallar ve indirilecek
---------------------//-----------------
153 TİCARİ MALLAR 10,000
191 İNDİRİLECEK KDV 1,800
320 SATICILAR 11,800
Ticari malların alınması kaydı
---------------------//-----------------
1-2- Ticari Malın Çalınması
İşletmenin deposunda bulunan 10,000 TL + % 18 KDV’li ticari malların çalındığı tespit ediliyor. Çalınan ticari mallar muhasebe açısından 689 Diğer Olağan Dışı Gider ve Zararlar Hesabına Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler hesabının borç bölümünde takip edilecektir.
--------------------- //-----------------
689 DİĞ OL DIŞI GİD VE ZAR 11,800,00
Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler
Çalınan Ticari Mallar
153 TİCARİ MALLAR 10.000,00
391 HESAPLANILAN KDV 1,800,00
İndirimi Olanaksız Olan KDV
Çalınan Ticari malların kaydı
--------------------- //-----------------
Burada daha önce alınan ticari mallar için yüklenilen İNDİRİLECEK KDV ticari malların çalınması nedeniyle bu dönemde indirim konusu yapılamayıp 391 HESAPLANAN KDV hesabının alacak bölümünde yer alıp beyan edilecektir.
Yılsonunda 689 Diğer Olağan Dışı Gider ve Zararlar hesabında yer alan çalınan ticari mallar ile ilgili alt hesap 690 Dönem Kar Zararı Hesabına aktarılarak kapatılacaktır.
2- İmal Edilen Ham Maddelerin Çalınmasına İlişkin Muhasebe Uygulamaları
2-1- Ham Madde ile İlgili Satış Faturasının Düzenlenmesi
A mamullerinden 100,000, 00 liralık mal satıyor ve satış faturasını düzenleniyor
--------------------- //-----------------
120 ALICILAR 118,000
600 YURT İÇİ SATIŞLAR 100,000
391 HESAPLANILAN KDV 18,000
Satış işleminin yapılması
--------------------- //-----------------
2-2- Müşteri Tarafından Satış İade Faturasının Düzenlenmesi
Satışı gerçekleşen ürünlerin müşteriye taşınması sırasında ham maddelerin tamamı çalınıyor ve müşteri tarafından satış iade faturası düzenleniyor. Söz konusu muhasebe kaydı aşağıdaki gibidir
---------------------//-----------------
612 DİĞER İNDİRİMLER 100,000,00
191 İNDİRİLECEK KDV 18,000.00
120 ALICILAR 118,000.00
Satış iade faturasının düzenlenmesi
--------------------- //-----------------
2-3- Çalınan Ham maddelerin Gider Olarak Kayda Alınması
--------------------- //-----------------
689 DİĞ OL DIŞI GİD VE ZARARLAR 118,000,00
Kanunen Kabul Edilmeyen Giderler
152 MAMULLER 100,000,00
391 HESAPLANAN KDV 18,000,00
İndirimi söz konusu olmayan KDV
Çalınan malların gider gösterilmesi
--------------------- //-----------------
YMM/BD HASAN SANCAK
KAYNAKÇA :
- VUK Yasası
- KDV Yasası
- KDV Tebliğleri
- KDV Genel Uygulama Tebliği
- YMM Hasan Zeki SÜZEN
- YMM Ekrem KAYI
- YMM Bülent ÇAKAR
