1. Giriş

Sanayi devrimi ile birlikte yoğun çalışma temposu içindeki işçilerin düzenli ve periyodik bir şekilde haftada bir gün dinlenmeleri, sağlıklarının korunması yanında, işçinin bir tam gününü ailesi ile birlikte geçirmesine ve işi dışında kendisini sosyal ve kültürel açıdan geliştirmesine olanak vermesi gibi sosyal düşüncelere de dayanır ¹. Aynı şekilde Ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen zamanlarda da işçinin çalıştırılmayarak sosyal hayata katılması, dinlenmesi, varlığının sadece çalışmak olmadığının hatırlatılması, amaçlanır.

Hafta tatili ve resmi tatil günlerinde çalışılırsa karşılığının nasıl hesaplanacağına ilişkin değerlendirmemiz aşağıda uygun başlıklar altında anlatılmaya çalışılacaktır.

2. Hafta Tatilinde Çalışma

Kaynağı dine dayanan ve haftanın bir gününün ibadet günü olarak kabul edilmesi ile doğan "hafta tatili", sanayi devrimi ile birlikte yoğun çalışma temposu içindeki işçilerin düzenli ve periyodik bir şekilde haftada bir gün dinlenmeleri, sağlıklarının korunması yanında, işçinin bir tam gününü ailesi ile birlikte geçirmesine ve işi dışında kendisini sosyal ve kültürel açıdan geliştirmesine olanak vermesi gibi sosyal düşüncelere de dayanır ². Kural olarak işçinin hafta tatilinde çalıştırılması değil dinlendirilmesi gerekir.

2.1. Yasal Düzenleme

Anayasa ile teminat altına alınan ve iş mevzuatı ile de ayrıca düzenlenen dinlenme hakkı içinde önemli bir yere sahip olan hafta tatilinin yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz yirmi dört saat olarak kullandırılması ve o günün ücreti tam ödenmek suretiyle işçiye verilmesi zorunludur ³.

4857 sayılı İş Kanunu'nun 46. maddesinde, "Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmidört saat dinlenme (hafta tatili) verilir" hükmü yer almaktadır. Gerek bu Kanun'da gerekse de benzeri önceki kanunlarda hafta tatilinin hangi gün olacağının belirtilmesi anlayışından vazgeçilmiştir.

Kanun'un 46. maddesinin ikinci fıkrası gereğince, çalışılmayan hafta tatili günü için bir iş karşılığı olmaksızın işçinin ücreti tam olarak ödenir. Hafta tatilinde çalışan işçinin ücretinin nasıl hesaplanacağı yasalarda düzenlenmemiştir.

2.2. Hafta Tatilinde Çalıştırmak İçin İşçinin Onayı

İşçilerin hafta tatillerinde dinlendirilmesi asıl olmakla beraber, sezonluk çalışılan işlerde, inşaat işlerinde, yeterli personelin olmadığı zamanlarda işçiler hafta tatillerinde de çalıştırılmakta yahut çalışmak istemektedirler. İşçilerin hafta tatilinde çalıştırılabilmesi için onayının olması şarttır.

2.3. Eski Kanun Dönemi

İşçinin hafta tatilinde yaptığı çalışmanın fazla çalışma olarak değerlendirilip değerlendirilmeyeceği hususu, 1475 sayılı İş Kanunu döneminde tartışmalıydı. Bunun sebebi de fazla çalışmanın günlük çalışma esas alınmak suretiyle belirlenmesine dayanmaktaydı. Bir görüşe göre, fazla çalışma esaslarının uygulanması açısından çalışmanın günlük çalışmanın dışında olup olmadığına bakılmalıdır. Bu durumda 45 saatlik haftalık çalışma değil, günlük normal çalışmanın üstündeki çalışmalar fazla çalışma kabul edilip, hafta tatilinde çalışan işçiye sadece bu güne ait ücret ile tatil ücreti alması gerekir. Baskın olan görüşe göre ise, işçinin korunmasına ilişkin esas gereğince, bu çalışmalar fazla çalışma kabul edilmelidir ⁴.

2.4. Hafta Tatilinde Çalışmanın Ücreti

İşçi hafta tatili günü çalıştırılmışsa, hafta tatili ücreti yanında, çalışmasının karşılığı olan ücrete, yani bir günlük ücrete hak kazanacağı gibi, hafta tatili çalışması, haftalık 45 saatin üzerinde ise fazla çalışma sayılır; bu durumda çalıştırıldığı hafta tatili ücretinin %50 zamlı olarak ödenmesi gerekir. Yani işçi, tatilden önce haftalık 45 saatlik çalışma süresini tamamlamışsa hafta tatilinde çalışması durumunda, çalışılan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının %50 yükseltilmesiyle 1,5 gündeliği daha eklenerek zamlı olarak toplam 2,5 gündelik olarak ödenecektir. Ancak, haftalık çalışma süresine göre fazla çalışmadan söz edebilmek için, işçinin tatilden önceki işgünlerinde ve bu günlere ait süreler içinde tamamen çalışmış olması gerekir. Haftalık çalışma süresi tamamlanmamışsa, hafta tatilinde çalışması fazla çalışma sayılmaz ve işçiye bu çalışmalarından dolayı zamlı ücret ödenmez ⁵.

2.5. Yargıtay'ın Hafta Tatilindeki Çalışmanın Ücreti Konusundaki Kararları

Yargıtay'a göre tatilden önceki günlerde çalışılmış olması koşuluyla işçinin hafta tatilinde de çalıştırılması halinde, bunun fazla çalışma olarak değerlendirilmelidir ⁶.

Yüksek mahkeme hafta tatili çalışmalarının ücretlendirilmesine ilişkin çeşitli kararlarında:, hafta tatilinde çalışan işçinin ücretinin nasıl hesaplanacağı yasalarda düzenlenmemiş ise de hafta tatilinde yapılan çalışmanın fazla çalışma sayılacağı, buna göre ücretin %50 zamlı ödenmesi gerektiği görüşünü benimsemiştir. Buna göre hafta tatilinde çalışılmışsa, çalışma karşılığı olmaksızın ödenmesi gereken bir yevmiye yanında, çalışmanın karşılığı da bir buçuk yevmiye olarak ödenmelidir. Şu hale göre çalışılan hafta tatilinin ücreti iki buçuk yevmiye olmalıdır ⁷. Dikkat edilirse bu kararlarda haftalık 45 saatin doldurulup doldurulmaması hususuna bakılmamakta, salt hafta tatilinde çalışılmış olması, ücretinin %50 artırımlı uygulanması için yeterli kabul edilmiştir.

2.6. Serbest Zaman Kullanılabileceği

İşçi, hafta tatilinde çalışmasının karşılığını mutlaka ücret olarak almak durumunda değildir. Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

3. Resmi Tatillerde Çalışma

4857 sayılı İş Kanunu'nun 44. maddesinin başlığı, "Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde çalışma" şeklindedir. Diğer bir ifadeyle İş Kanunu hafta tatilinde çalışma konusunda özel bir hüküm getirmemişken resmi tatiller için ayrı ve özel bir hüküm vardır. Düzenleme, "Ulusal bayram ve genel tatil günlerinde işyerlerinde çalışılıp çalışılmayacağı toplu iş sözleşmesi veya iş sözleşmeleri ile kararlaştırılır. Sözleşmelerde hüküm bulunmaması halinde söz konusu günlerde çalışılması için işçinin onayı gereklidir. Bu günlere ait ücretler 47 nci maddeye göre ödenir" şeklindedir. Atıf yapılan 47. maddede ise "Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilere, kanunlarda ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen günlerde çalışmazlarsa, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücretleri tam olarak, tatil yapmayarak çalışırlarsa ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti ödenir" hükmü yer almaktadır.

İşçinin, resmi tatillerde çalıştırılabilmesi için ya iş sözleşmesinde bu durumun kararlaştırılması gerekir ya da işçinin onayının olması gerekir. Böyle bir sözleşme hükmü ya da onay yoksa işçi, resmi tatillerde çalışmaya zorlanamaz. Böyle bir sözleşme hükmüne ya da işçinin onayına rağmen işçi resmi tatilde çalışmayacak olursa, işveren iş sözleşmesini haklı nedenle feshedebilir.

3.1. Resmi Tatildeki Çalışmanın Ücreti

İşçi, resmi tatilde çalışmazsa o günün ücretini tam olarak alacaktır. Resmi tatilde işçi, çalışırsa ayrıca bir günlük ücreti daha ödenecektir. Kanun'da çalışmanın ne kadar süreyle olup olmadığına ilişkin bir sınırlama getirilmemiştir. Dolayısıyla resmi tatilde bir saat de çalışılsa 7,5 saat de çalışılsa karşılığı bir günlük ücret olacaktır. Resmi tatil günlerindeki çalışmalar, kural olarak fazla çalışma değildir. Ancak, resmi tatilde çalışıldığı için haftalık çalışma süresi aşılmışsa aşılan süre için fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerekecektir. Fazla çalışma ücreti %50 artırımlı olarak hesaplandığı için,daha fazla olacaktır. Fakat burada bir karşılaştırma yaparak, işçi açısından hangisi fazla ise onun ödenmesi gerekecektir. Örneğin, resmi tatilde 1 saat çalışan işçiye –bu çalışma haftalık 45 saatlik aşılarak yapılmış olsa dahi- o günün ücreti yani 7,5 saat karşılığı ücret ödenir, 1 saatlik fazla çalışma ücreti ödenmez. Çünkü 7,5 saatlik ücret, 1,5 saatlik ücretten daha fazladır.

3.2. Karlığının Serbest Zaman Kullandırılarak Ödenemeyeceği

İş Kanunu'nun 41. maddesine göre, fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. Ancak, ulusal bayram ve genel tatil günleri için serbest zaman uygulaması öngörülmemiştir. Bu nedenle ulusal bayram ve genel tatil günlerindeki çalışmaların karşılığında, mutlaka ilave ücret ödenmesi gerekmektedir.

Kanun'da yalnızca bu çalışmalar için ücret ödenmesi öngörülmüştür. Tek yöntem ücret ödemesidir.

3.3. Arife Günlerinde Çalışma

Arife sözcüğü, Arapça "arafa"t (irfan, bilme) sözcüğünden Türkçeye geçmiştir. Muhtemelen, "geleceği haber verme" anlamındaki irifa(t) sözcüğünden gelir. Arapça orijinalinin etkisiyle Türkçede arefe şeklinde kullanımına da rastlanır. Herhangi bir dini bayramdan önceki gün. Bunun yanı sıra, herhangi bir şeyden önceki gün anlamında da kullanılır. Bu kapsamda arife günü ertesinde, bayram günü olup çalışma hayatı açısından önemi, yarım gün çalışılıp yarım gün tatil olmasından kaynaklanır.

2429 sayılı Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Hakkında Kanun'un 1. maddesinde ulusal bayramın 28 Ekim günü saat 13.00'ten, 2.s maddesinde ise ramazan ve kurban bayramının arife günü saat 13:00'ten itibaren başlayacağı, belirtilmiştir. İşte bu üç ayrı yarım gün, arife günüdür. İş Kanunu'nda arife günleri ile ilgili özel bir düzenleme bulunmamakta, genel düzenleme çerçevesinde değerlendirme yapılmaktadır.

Saat 13:00 sonrasında çalışıldığında, çalışma yarım gün için yapılmışsa yarım gün, tam gün için yapılmışsa tam günlük ücrete hak kazanılır. Bu arife günlerindeki çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilmemektedir. Ancak, bu çalışmalar yapıldığı için haftalık çalışma süresi aşılmışsa aşılan süre için fazla çalışma ücretinin ödenmesi gerekmektedir.

4. Sonuç

Hafta tatillerinde işçi çalıştırılırsa, çalıştığı süreye karşılık fazla çalışma ücretini hak edecektir. Bu konuda Yargıtay'ın 7., 9. ve 22. hukuk daireleri istikrarlı biçimde aynı yönde karar vermekte, fazla çalışma ücretinin ödenebilmesi için haftalık 45 saatlik çalışma süresinin aşılıp aşılmadığına bakılmamaktadır. Ancak öğretide kimi yazarlar, 45 saatlik haftalık çalışma süresi dolunca fazla çalışma ücreti ödeneceğini, dolmamışsa fazla çalışma olarak kabul edilemeyeceğini kabul etmektedirler.

Resmi tatillerdeki çalışmaların karşılığı her halükarda bir günlük ücret olacaktır. Resmi tatildeki çalışma, haftalık 45 saatlik çalışma sınırı aşılarak yapılmışsa karşılığı fazla çalışma ücreti –bir günlük ücretten fazla olması şartıyla- olarak ödenecektir.

MDERGI/8746A.023 (Mart 2019 Sayı 183)

Hamit TİRYAKİ Em. İş Başmüfettişi, Avukat

_________________________________________________

¹ Öner EYRENCİ, Savaş TAŞKENT, Devrim ULUCAN, İş Hukuku, İstanbul 2010, s. 256.

² Öner EYRENCİ, Savaş TAŞKENT, Devrim ULUCAN, İş Hukuku, İstanbul 2010, s. 256.

³ Binnur TULUKÇU, İş Hukukunda Dinlenme Hakkı, Ankara 2012, s. 212.

⁴ Hadi SÜMER, İş Hukuku Uygulamaları, Konya 2010, s.311.

⁵ Binnur TULUKÇU, age, s. 214.

⁶ Yargıtay 9. HD'nin 11.06.2011 tarihli ve E. 2011/21788, K.2011/16552 sayılı kararı.

⁷ Yargıtay 7. HD'nin 04.03.2013 tarihli ve E. 2013/1856, K. 2013/2022, Yargıtay 9. HD'nin 26.04.2012 tarihli ve E. 2010/6605, K. 2012/14546, Yargıtay 9. HD'nin 07.05.2018 tarihli ve E. 2015/20269, K. 2018/10069, Yargıtay 22. HD'nin 29.05.2018 tarihli ve E. 2015/33116, K. 2018/13377, Yargıtay 9. HD'nin 18.10.2018 tarihli ve E. 2015/22489, K. 2018/18737 sayılı kararları.